Официальные документы   Языковая политика   Новости   Героический эпос "Олонхо"   Культурное наследие   Музей музыки   Культурный туризм   Научные исследования   Образование и культура   Словари   Культура народов РС(Я)   Публикации по культуре   Творческая группа   Планета "Ойунский"

Мандар кыһатыгар

Мандар кыһатыгар үөрэнэ диэн ааттаан-суоллаан сэттис кылаас үөрэнээччилэрэ Сергей Петрову уонна Юра Ачикасовы кытта Таатталыыр суолу тутабыт. Баайаҕа чиэски сытар, үгүс барыы-кэлии, мээнэ сырыы суох буолан, ылбычча тиийэр уустук. Хата, эдьиий туттар киһибит, "Таатта" хаһыат кылаабынай редактора Анастасия Александровна Морхоевалыын Баайаҕалыыр дьоллоннубут. Таатта Баайаҕатыгар саха дэгиттэр талааннаах ууһа, саха норуотун ойуутун-бичигин, оһуорун-ойуутун, оһуорун-мандарын оҕочоос саастарыттан олоҕун дьыалата оңостон үйэтиппит аҕата, уонунан кинигэ ааптара, чөл олоҕу тарҕатааччы, айылҕа киһитэ, ыраах ыырдаах айанньыт, сир түннүгэ, сээркээн сэһэнньит, норуот мындыр бөлүһүөгэ, ытык алгысчыт, эдэр көлүөнэни саха үгэс буолбут идэтигэр -- уһаныыга уһуйааччы, төрүт үгэстэргэ, сахалыы өйгө-санааҕа, сиэргэ-майгыга такайар учуутал, СР духуобунаһын Академиятын академига, СР культуратын үтүөлээх үлэһитэ, СР П.А.Ойуунускай аатынан государственнай бириэмийэтин лауреата Борис Федорович Неустроев-Мандар уус "Мандар кыһата" сайыңңы лааҕыра И.М.Хатылаев аатынан Баайаҕа орто оскуолатын базатыгар үлэлээбитэ иккис сыла. Сайыңңы оскуола бырайыагын ааптардара_-- "Өлүөнэ кыраайа" физико-математическай форум директорын үөрэх чааһыгар солбуйааччыта Изабелла Александровна Сивцева уонна Мандар уус буолаллар. кыһаны Тааттатааҕы үөрэх управлениета (сал.Г.П.Решетников) өйүүр. Лааҕыр начальнигынан Мандар уус үөрэнээччитэ, доҕоро, соратнига, Таатта биир талааннаах ууһа, поэт, хас да кинигэ ааптара Николай Иванович Егоров -- Баайаҕыын үлэлиир. От ыйын бастакы күнүгэр Мандар кыһата үлэтин бастакы сезона Мандар алгыһынан аһылынна.

Биһиги Баайаҕаҕа Мандар дьиэтигэр тиийбиппит, бэйэтэ суох, лааҕырга сылдьар эбит. Сайын буолан оҕолор, сиэннэр мустан эрэллэр эбит. Дьиэ хаһаайката Федора Борисовна тиийэн кэллэ. Манна чэйдээн, үөрэ иһэн баран, лааҕырга тиийэбит. Алын кылаастар үөрэнэр корпустарыттан биирдэстэрэ лааҕыр остолобуойа буолан турар. Улахан чааһынай ыал дьиэтин куортамнанан лааҕыр оҕолоро олорор дьиэлэрэ буолбут. Манна Тааттаттан, Чурапчыттан, Дьокуускайтан, Маңантан барыта 12-13 саастаах 25 оҕо кэлбит. Оҕолор тотоойу астаах эбиэт кэнниттэн икки бөлөххө арахсан, Мандар уонна Баайаҕыын кыһаларынан үөрэнэ бараллар. Баайаҕыын кыһатыгар тиийэбит. Николай Иванович: "Саха киһитэ тылынан элбэҕи лахсыйбакка, уһуйан үөрэтэр... Киһи бэйэтин сатабылын, үлэлиир үөрүйэҕин холобурунан көрдөрөн үөрэтиитэ уһуйан үөрэтии диэн ааттанар..." -- диэн кэпсии-кэпсии тимири оһоххо угар. "Бу балта, бу кытаҕас", -- дии-дии биирдии-биирдии көрдөрөр. Кып-кыһыл гына кытарбыт тимири таһааран эттээн-эллээн көрдөрөр. " Эһиги олус дьоллоох оҕолоргут, Мандар курдук улуу киһиэхэ үөрэнэр дьолго тигистигит", -- диир уус. Киниэхэ бастакынан үөрэнээччитэ Семен Луковцев көмөлөһөр. Семен сэттис кылаастан уһаммыт, былырыын Мандар кыһатыгар сылдьыбыт, сэттистэн уонча быһаҕы уһанан оңорбут. Семен үрдүкү кылаас үөрэнээччитэ, Баайаҕа орто оскуолатын президенэ. Семен -- лааҕырга иитээччи. "Кыһабытыгар сыл аайы үөрэммит оҕолортон ылан иитээччи быһыытынан сырытыннарыахпыт. Оҕо оҕолуун түргэнник өйдөһөр, оҕо үөрэҕин оҕо түргэнник ылынар", -- диир Николай Иванович. Оҕолор биир-биир илиилэригэр аан бастаан балтаны ылан, тимири охсон боруобалыыллар. "Сэмэ-эн, дьарыктаның, мин Валентина Ивановнаны кытта кэпсэтэ түһүүм..." -- диир Николай Иванович. Семен Луковцев маастардыыр.

"Былырыын "Мандар кыһатыгар" Дьокуускайтан, Бүлүүттэн, Үөһээ Бүлүүттэн, Мэңэ-Хаңаластан, Тааттаттан барыта уон биэс оҕо дьарыктанан барбыттара. Быйыл оҕо ахсаана эбилиннэ. Быйыл өссө оңоһуктара аан дойдуга үгүстүк көрдөрүллүбүт, ол кыттыыларынан "Кудай Бахсы" атаҕар туруутугар төһүү буолбут, олус ыраас сиииктээх-суоллаах норуот маастара Анна Васильевна Мандарова кыргыттары иискэ уһуйар салаата аһылынна. Уонча кыыс киниэхэ дьарыктанар. Аны былырыын кыһабытыгар сылдьыбыт оҕолор олус сөбүлээннэр, астынаннар, быйыл бары тутуспутунан кэлэр улахан баҕалаахтарын учуоттаан, бастакы сезоңңа саңа саҕалааччылар дьарыктаммыттарын кэннэ, атырдьах ыйыгар былырыын сылдьыбыт оҕолору салгыы сайыннарар иккис сезоммут арыллыаҕа. Былырыын оҕолор хардары-таары атастаһа сылдьан үс кыһанан -- Мандар, Василий Васильевич Готовцев, мин кыһаларбытынан сылдьан уһанарга уһуйуллубуттара, Мандар лекцияларын истибиттэрэ. "Алампаҕа айан" туспа түһүмэҕинэн киирбитэ. Чурапчыттан Дмитрий Чаҕаан кэлэн барбыта. Дьокуускайтан доктора Николай Николаевич Бурцев кэлэн лекция ааҕан барбыта. Төрөппүттэри хайгыыбын, оҕолоро сайдарыгар кыһамньылаах дьон оҕолорун кыһаҕа ыыталлар диэн. Быйыл улахан биллэрии суоҕун үрдүнэн, кыһаҕа оҕолорун биэрээри сүүһүнэн киһи баҕарда да, барыларын ылар кыах суох. Маппыт элбэх. Ким эрдэлээбит -- ол киирдэ. Уустар кыһалара тутуллан турар, аныгы уһанар тэриллэринэн хааччыллан, оннун булара буоллар, элбэх оҕону да уһуйуох этибит. Уол оҕо, киһилии киһи буола иитиллэн тахсар эйгэтэ төрүт өбүгэлэрбит иитэр-үөрэтэр ньымаларыгар уһуйууга сытар. Сатаабат диэн өйдөбүл суох. Киһи сатыырын киһи сатыахтаах. Оҕо, киһи, кылаабынайа, бэйэтин кыайыахтаах. Уһаныыга _-- түүнннэри-күнүстэри уһанан, оңорон, түгэҕин көрбүт киһи, хайдах буолан тахсыай диэн -- сүрүн кистэлэңэ итиннэ сытар. Оҕолор былырыын кыһаҕа сылдьан, куттара-сүрдэрэ уһуктан, оттомуран, баралларыгар чыңха атын сирэйдээх-харахтаах барбыттара. Хас биирдиилэрэ биирдии быһахтаах, хомустаах айаннаабыттара. Кыһабыт оҕолорун ситиһиилэриттэн үөрэбит. Бүлүү уола Саввинов "Саха быһаҕын охсуу технологията" диэн дакылаатынан "Шаг в будущее" НПК кыттан, Россияҕа салгыы кыттар чиэстэммитэ, Максим Федотов Мария Егоровна Филиппова салалтатынан уһаныы тематыгар дакылаатынан республикаҕа бастаабыта, Ходулов ааҕыыларыгар лауреат буолбута. Хас да оҕо оскуолаларыгар Президент буолбуттар... Мандар диэн киһи өйүгэр баппат улуу киһи... "Уус үөскээһинэ", "Олоңхоһут айыллыыта" диэн улуу айымньыларын, кинигэлэрин бэлэмнииригэр кыах биэриэхпит этэ", -- диэн кэпсээтэ, санаатын үллэһиннэ Баайаҕыын уус. Салгыы: " Иннибитигэр кыһаны киллэрии соруга турар. "Баайаҕа уустара" диэн альбому бэлэмниэхтээхпит. Норуот маастардара буолар кыахтаах дьоммут элбэхтэр... Быыстапкаҕа дьоһун үлэлэри көрдөрөргө үлэлэһэбит. Тааттаҕа, Ытык-Күөл Хадаайытыгар ыытыллыбыт Олоңхо ыһыаҕар Борис Федоровичпыт эскиһинэн Аал-Луук маһы Баайаҕа уустара көмөлөөн оңорон туруордулар. Тимир уустары сэргэ, Баайаҕа мас уустара ыңырыыга сылдьаллар. Мас уустара үрдүк ситиһиилэниэхтэрэ. Туох да омуна суох Баайаҕа сатаабатаҕа диэн суох. Саха сатыырын барытын сатыыр"... -- диир Николай Иванович.

Салгыы оҕолор бастакы күн туһунан санааларын билистибит.

Максимов Архан:" Мин бүгүн бастакынан Баайаҕаны көрдүм, сүрдээх үчугэй дойду эбит. Мандар уус кэпсээнин олус сэргээтим."

Аммосов Дима: "Миэхэ эһэм Мандар Уус туһунан кэпсиир этэ, бүгүн кинини илэ бэйэтин көрдүм. Баайаҕа дьонун сылаас сыһыанын сөбүлээтим, бары уһаналлар эбит. "Сатаабаппын" диэн тылы туттуо суохтаахпын өйдөөтүм."

Башарина Катя: "Атын дойду оҕолоро толлубакка, үчүгэй баҕайытык бэйэлэрин билиһиннэрэллэрин көрөн, кинилэр курдук быһаарсан иһэргэ үөрэнним."

Егоров Алеша: "Баайаҕалар бэйэ-бэйэлэриттэн тугу да уларсыбаттар эбит -- барытын бэйэлэрэ оңороллор. Биир да киһи көппөтөх -- бары уустар, уһаналлар. Бу оскуолаҕа бэрээдэги, ырааһы тутуһаллар эбит."

Мандар кыһатыгар тиийбиппит, тимир тыаһа лыңкынаан олорор. Оҕолор биирдии-биирдии тимири эттииллэр-эллииллэр. Наар биир сиргэ охсубуттара кэлтэйбитин Мандар көннөрөн балталаан биэрэр. Кыһаҕа Сардана Хатылаева латуну кырыйан, илин кэбиһэри мандардыы олорор. Биир киһи араас тэриллэрин сытыылана сылдьар. "Манна бэлэмңэ кэлэн сытыыланабыт. Барыта бэлэм буолан абыранныбыт", -- диир. Мандар дьиэлиин, тэлгэһэлиин, кыһалыын бүтүннүү дьонунан, оҕонон толору.

Быйылгы Тааттатааҕы олоңхо ыһыаҕар Мандар алҕаабыта Дьокуускайга кэрэ кэпсэл буолан тэнийэ турар.

Мандар курдук кэрэ киһи оскуолата дьиңнээх духуобунас, киһи киһи буолар оскуолата. Манна сылдьыбыт киһи санаалыын-майгылыын тупсар, сирэйдиин-харахтыын сырдыыр.

Мандарга үөрэнэр, кини алгыстаах эйгэтигэр сылдьар оҕолор олус дьоллоохтор, олус дьоллоохторун бэйэлэрэ да билбэттэрэ буолуо...

Валентина Бочонина