Дьоҕур удьуордуур

Николай Николаевич Үөһээ Бүлүү Ороһутугар булдунан-алдынан ииттэн олорор ыалга сэттис оҕонон күн сирин көрбүтэ. Сааһырбыт дьон оһоҕос түгэҕинээҕи оҕолоро этэ — улахан эдьиийэ киниттэн 20 сыл, убайа 17 сыл аҕалара. Ол сыл уоспа турбут. Онон, куоттаран, Хоноһо диэн ааттаабыттар, дьон хойукка диэри ити аатынан билэр эбит. Ыарытыйар ийэтэ уһаабатаҕа, биэһин туола илигинэ өлбүтэ, 15-гэр аҕата суох хаалбыта. Инньэ гынан, эдьиийэ Даайыска оҕолообута, улаатыннарбыта. Кыра киһи атаахтыырын сөбүлүүрэ, барыларын маанылара этэ, арыылаах лэппиэскэ кини эрэ өлүүтэ буоларын билэрэ, сиэн мотуйара, ону кытта улаатан моторуйара. Төрөөбүт чөл айылҕатыгар күөлэһийэ оонньоон оҕо сааһа ааспыта. Оччотооҕу оҕо сиэринэн сэриилэһэ оонньуура, «краснайбын-краснайбын» дии-дии, төттөрү-таары сүүрэкэлээн, дьонун күллэртиирэ.

Үөһээ Бүлүүгэ Тобуруокаптар диэн кинилэр эрэ дьиэ кэргэн. Төрүттэрэ-аймахтара олох атын араспаанньалаахтар эбит. Эһэлэрэ — сытыы-хотуу, үгүс сырыылаах киһи — Бодойбо бириискэлэригэр тиийэ үлэлээбит. Кулгааҕын аннынан түүлээх улахан мэңнээҕин көрөн, нууччалар Тавро диэн ааттыыллар эбит. Ол иңэн, сурукка Тобуруокап диэн сахатытыллыбыт.

Сэттэ бииргэ төрөөбүттэртэн бэһиэлэрэ — Ааныска, Балыгыай, Игнатий, Бүөтүр уонна Ньукулай — учуутал идэтин ылан, улахан династияны саҕалаабыттар. Аны туран, айар талаан эмиэ удьуордуур. В. Ксенофонтов ойуун дьоҕура ийэ өттүттэн бэриллэр дииригэр дылы, саха суруйааччылара ийэлэринэн уруулуу буолаллара үгүстүк көстөр. Николай Николаевич ийэтин бииргэ төрөөбүт быраата Баһылай Кустуктуурап — айар үлэнэн үлүһүйбүт суруналыыс, кини уола — поэт Баһылай Гольдеров, сиэннэрэ Саргылаана Гольдерова, Софрон Осипов — эмиэ поэттар, оттон бэйэтин убайа саха народнай поэта Бүөтүр Тобуруокап.

Кистэлэң «сойуустан» тирэнэн

Коля уолчаан алтатыгар суруйар-ааҕар буолан, оскуолаҕа эрдэ киирбитэ. Үөрэҕи ылынымтыа, сытыы-хотуу, сайдам-сайаҕас уол оскуола олоҕор көхтөөхтүк кыттара, испэктээкиллэргэ оонньуурун сөбүлүүрэ, артыыстаан, бэл, оройуон күрэҕэр I бириэмэйини ылаттыыра. Манна хоһоонунан үлүһүйүүтэ саҕаламмыта. V-VI кылааска үөрэнэ сылдьан, доҕотторо Виталий Кардашевскайдыын, Алексей Корякинныын үһүө буолан, кистэлэң «Добровольный писательский союз» тэриммиттэрэ, айар-суруйар, сурунаал таһаарар этилэр. Ол курдук кини интэриэһэ литератураҕа сытара оҕо эрдэҕиттэн биллибитэ. Онуоха эбии убайын Бүөтүр Тобуруокап сабыдыала эмиэ улахана.

Сэттэ кылаастаах оскуолатын бүтэрээт, убайдарын-эдьиийдэрин суолларын батыһан, Бүлүү педучилищетыгар үөрэнэ киирбитэ. Манна эмиэ хоһоон, кэпсээн суруйара, саха литературатын сөбүлээн үөрэтэрэ, учуутала Андрей Ксенофонтович лекцияларын бэркэ сэргээн истэрэ. Туйгуннук үөрэнэн, кыһыл дипломнаах бүтэрбитэ.

Эдэркээн уол романтиканан салайтаран, хоту учууталлыы барарга тылланар. Оччолорго айан эрэйэ бэрт буолан, аара суолга быстарар, куруусчуттаан аһыыр, Абыйын балтараа ыйынан биирдэ булбута. Муңурдаах оскуолатыгар V-VII кылаас предметтэрин үллэстэн үөрэтэллэр, нэдиэлэҕэ 40-нуу чаастаахтар этэ. Ону таһынан пионердарга баһаатайдыыр, нэһилиэк үлэтигэр кыттар. Талаана да үгүс буолан биэрэр — байааңңа оонньуур, үңкүүнү, көрү-нары тэрийэр-ыытар, дэриэбинэҕэ уол бастыңа буолар.

Ити кэмңэ үөрэтэр оҕолоро быыбардыыллар, учууталлара, сааһа тиийбэккэ, «матан хаалан» соһутар. Аска-таңаска кырыымчыктык сылдьыбыт киһи кус-анды, балык-чыыр сиэн, этэргэ дылы, буутун этэ ситэр, холун этэ хойдор. Аны хамнас аахсан харчыланар, дьоңңо иэс биэрэр буола түһэр. Туруору таңынным, бэйэм иннибин көрүнэр буоллум диэн сананар, кэскилин туһунан толкуйга түһэр. Үс сылынан, баҕатын ситиһэ, үрдүк үөрэххэ тардыһан Дьокуускайдыыр былааннааҕын тохтото сатыыллар, эрчимнээх, тэрийэр дьоҕурдаах эдэр киһини оройуоңңа салайар үлэҕэ хаалларыахтарын баҕараллар. Оттон кини күрүүр-куотар кэриэтэ угуйар Дьокуускайын диэки түһүнэн кэбиһэр. Ити 1954 сыл этэ.

Сэргэлээх, Сэргэлээх...

Улахан куоракка түптээн-таптаан үктэммэтэх киһи арай өйдөөн-дьүүллээн көрбүтэ — дьонтон эрэ ураты таңастаах буолан хаалар, сай ортото элэйбит этэрбэстээх, уһун сонноох, аны бырдах сэлээппэлээх. Ол эрээри иңнэн-толлон турбат — ирдэһэн институтун булар, туттарсар оҕолору кытта тэңңэ иилиңкэйдэһэн сылдьар. М.А. Черосовтыын иккиэн сүбэлэһэн баран, докумуоннарын саха тылыгар туттараллар. Кыһыл дипломнаах уолу экзамена суох ылаллар, кэлин баран көрбүтэ, РОЯШ устудьуона буолан хаалбыт.

Университекка эмиэ чаҕылхай устудьуон, үөрэх туйгуна, тэрийээччи. П.А. Слепцов кэнниттэн университет үрдүнэн соҕотох Сталин стипендиата буолар, стипендията үс төгүл улаатар, дьонугар төттөрү кини көмөлөһөр, харчы ыытар киһи буолар. Оччотооҕуга эдэр преподаватель Н.Г. Самсонов, чаҕылхай устудьуону бэлиэтии көрөн, кини туһунан «Якутский университет» хаһыакка биир балаһа ыстатыйа суруйбут уонна араас дьарыктарын көрдөрөр хаартыскалары түһэрэн таһаарбыт. Николай олорор куорпуһугар старостанан талыллан үлэлиир. Үһүс кууруска Ленскэйтэн сылдьар Валя Родченкова диэн кэрэчээн нуучча кыыһын сөбүлүү көрөр, таптал уотугар умайар. Валентина вахтаҕа түүн дьуһуурунайдыырыгар доҕор буолан олорсорун элбэхтэ бэлиэтии көрөллөр. Ити кэмңэ Н. Босиков «Үрүң түүннэр» диэн бастакы поэматыгар устудьуоннар олохторун ойуулаан сэргэхситии бөҕөнү таһаарар. Онно «Тоб Коля Валя кыыстан арахсыбат буолбута» эмиэ ахтыллар. Бүтэһик кууруска кинилэр көрдөөх-нардаах комсомольскай сыбаайбаны тэрийбиттэрэ.

Эдэр дьон үлэлэрин Бүлүүгэ Хампа оскуолатыттан саҕалаабыттара. Онно маңнайгы оҕолоро күн сирин көрбүтэ. Барыта үстэ оҕоломмуттара, икки кыыс, биир уол. Билигин үгүс ахсааннаах сиэннэнэн, хос сиэннэнэн халың урууну-аймаҕы тэниттилэр. Валентина Максимовна Тобуруокаба — эмиэ университет баай уопуттаах кырдьаҕас үөрэтээччитэ, учуонай.

«Маарыкчаан ыччаттара» — суолдьут сулус

Николай Николаевич учуутал, суруйааччы, салайааччы суолларын хайан көрөн баран, талаанын наукаҕа арыйыаҕын таба өйдөөбүтэ. 1960 сыллаахха аспирантураҕа үөрэнэ киирэр. Бу суола эрдэттэн арыллыбыт курдуга. Өccө V кылааска үөрэнэ сырыттаҕына, убайа Бүөтүр Дьокуускайтан кэһиитин Эрилик Эристиин «Маарыкчаан ыччаттара» диэн сабыс-саңа кинигэтин аҕалбыт. Уолчаан бу айымньыны, кинигэ лииһэ илибириэр диэри долгуйан титирэстии-титирэстии, биир тыынынан ааҕан кэбиспитэ. Кинигэтиттэн арахсыан олох баҕарбат этэ, субу-субу ылан төхтүрүйэн ааҕара. Роман геройдара кинини олоххо сирдиир сулус буолбуттара. Оччотооҕу көлүөнэҕэ кинигэ олус суолталааҕа, буһалларыгар-хаталларыгар, өй-санаа өттүнэн иитиллэн тахсалларыгар. Николай Николаевич киһи быһыытынан көнө сүрүннээҕэ, эппитин булгуруппат, санаатын уларыппат буолуута итинтэн саҕаланнаҕа. Кини сүүрэкэлиир-саңарар буолуоҕуттан күн бүгүнүгэр диэри бэриниилээх бигэ «кыһыл». Хаһан эрэ Н.Г. Самсонов устудьуон Тобуруокап туһунан суруйбутун курдук, кини үөскээбит үйэтигэр, үүннэрбит баартыйатыгар, киһи гыммыт былааһыгар махтала олоҕун тухары уҕараабат.

Бу айымньы кинини наукаҕа эмиэ сирдээбитэ. Эдэр киһи «Эрилик Эристиин олоҕо уонна айар үлэтэ» диэн тиэмэни талбыта. Оччотооҕуга суруйааччыны билэр дьону баттаһа, Чурапчы нэһилиэктэринэн сылдьан, матырыйаал хомуйбута, суруйааччы олоҕун сиһилии үөрэппитэ. Ол түмүгэр өссө аспиранныыр кэмигэр «Эрилик Эристиин олоҕо уонна айар үлэтэ» диэн кинигэни суруйбута. Кэлин Эрилик Эристиин туһунан үгүс ыстатыйалары, хас да кинигэни суруйбута. Оччолорго суруйааччыны итинник анаан чинчийии саха литературоведениетыгар суох этэ.

Николай Николаевич Чакыр нэһилиэгин Бочуоттаах гражданина уонна билиңңээңңэ диэри чакырдарыгар тиһигин быспакка көмөлөһө олорор.

«Сибиир киитэ»

Николай Николаевич 1987 сыллаахха доктор диссертациятын ситиһиилээхтик көмүскээбитэ, ВАК киниэхэ солотун тута икки идэҕэ иңэрбитэ — литератураҕа уонна теорияҕа, оннук түбэлтэ бэрт дэңңэ көстөөччү. Кини билиңңи литературоведение поэтикаҕа үлэлиэхтээх диэн тоҕоостоох хайысханы таба тайаммыта, хоһоон тутулун үөрэтии курдук уустук үлэҕэ ылсыбыта. Саха поэзиятын чинчийэн, поэттар ураты дьоҕурдарын, саңаны арыйыыларын, хоһооннорун ритмикалара арааһын, баайын дакаастаабыта. Хас биирдии строканы, сүһүөҕү мүччү туппакка ааҕыы-суоттааһын ыарахан үлэтин кыайа тутан, саха уонна Сибиир поэзияларын ураты халыыптарын туһунан түмүктээһиннэри оңорбута. Хоһоону чинчийээччи үлэлэрэ киэңник биллибиттэрэ, бу хайысхаҕа кини дойду улахан учуонайдарын кытта тэңңэ турар бөдөң чинчийээччи буолбута. Алтай, бурят, тува, хакас учуонайдара кини сүбэтинэн-аматынан үлэлээбиттэрэ.

Өр сылларга Тыл, литература уонна история институтугар дириэктэри солбуйааччынан үлэлээбитэ. Үгүс сирдэринэн сылдьан, кэскиллээх сыһыаны олохтообута, биллэр учуонайдары кытта ыкса доҕордоспута. Бурят литературоведениетын бас-көс киһитин, институт дириэктэрэ В.Ц. Найдакову кытта олус чугастыылара, дьүһүннэринэн да, майгыларынан да маарыннаһаллара. Иккиэн наука кэскилин туһунан толкуйдууллара, эдэрдэри салайаллара-үүннэрэллэрэ, элэккэйдэрэ, үөрэри-көтөрү да сатыыллара, үгүс ырыаны билэллэрэ. Оччолорго Сибииргэ кинилэр эрэ наука доктордара этилэр, оонньуу-күлэ, «Сибиир кииттэрэбит» дэнэллэрэ. Кырдьыга да оннук этэ — чахчы улуу дьон улуу доҕордоһуулара, өйдөһүүлэрэ-өйөһүүлэрэ. Оччолорго литературоведениены эр дьон тутан-баһылаан олороллоро, наука эрэллээх илиигэ баара уонна сайдара, оттон билигин бу аңаардас дьахтар эрэ эйгэтэ буолан хаалла. Ол үчүгэй эрэ, куһаҕан эрэ...

«Тобуруокап оскуолата»

Аспирантураҕа үөрэнэ киирэрбэр Николай Николаевич эдэр да, эрчимнээх да эбит. Кини эгилитэ-бугулута суох быһаччы эппитэ: «Эн үлэҕин суруй эрэ, оттон көмүскэнэр боппуруоскун бэйэм быһаарыам», — диэн. Оччолорго көмүскэнии диэни киһи кыайан толкуйдаабат да дьыалата этэ. Дьэ туран, мин субу-субу бу суруйдум, бу оңордум дии-дии үңүлүт да үңүлүт буолабын (эчи хорсунум да бэрт эбит), ол аайы: «Диссертация маннык суруллубат», — диэн быраҕан биэрэр. Мин тохтообоппун, аҕала турабын (өсөһүм да бэрт эбит дии). Сахалыы суруллубут айымньылары нууччалыы бочоочойдоон суруйа сатыыр соро үлүгэр этэ, билигин да санаатахпына саллабын. Аны көмүскэнэрбэр, оппонент-рецензия көрдөөн, Николай Николаевич ыйан биэрбит сирдэринэн барытынан сылдьыбытым — Улан-Удэ, Алма-Ата, Казань, Уфа уо.д.а. Ханна тиийдим да, «Тобуруокап оҕотобун» диэтэхпинэ үөрэ көрсөллөрө. Николай Николаевиһы наһаа сөбүлүүллэрэ, кининэн сирэйдээн хотугу кыраайы, Саха сирин билбиттэриттэн үөрэллэрэ, элэккэйин-сайаҕаһын астыналлара, талаанын-ырыаһытын сөҕөллөрө.

Оонньоон: «Николай Николаевич, эн Россия народнай ырыаһыта быһыылааххын», — диирим. Оччоҕо: «Оо, араас конференцияларынан-мунньахтарынан, алларанан айаннаан, үөһэнэн көтөн, бүтүн Сибиир былаһын тухары дуораһыйыар диэри ырыа бөҕөтүн ыллаатахпыт аҕай», — диэччи. Алма-Атаҕа кандидатскайбын көмүскүү барарбар Николай Николаевич сорудаҕынан авиапорка биллиилээх стиховед А.Л. Жовтис бэйэтинэн киирэн көрсүбүтэ уонна дьиэтигэр илдьэн хоннорбута, сирдээбитэ-олохтообута. Хайдах курдугуй! Көмүскэнэр күммэр Николай Николаевич долгуйбут аҕай, бэл утуйбат үһү, ону Валентина Максимовна уоскутар эбит.

Аны биһигини докторскайбытын көмүскэттэрээри, сэбиэт көрдөөн, эмиэ араас куораттарынан сылдьыбыта, Уфаҕа тиийэн саңа сибээстэри олохтообута, улахан учуонайдарын Р.Н. Баимовы кытта билсибитэ-доҕордоспута. Биһиги бэрт соторунан көмүскэммиппит.

Бастакы үөрэнээччитэ Е.В. Федоров кандидатскай диссертациятын эмиэ бэйэтинэн сүүрэн-көтөн көмүскэттэрбитэ. Дьэ, ол кэннэ кини үөрэнээччилэрэ Саха сиригэр эрэ буолбакка, атын республикаларга эмиэ баар буолбуттара, «Тобуруокап оскуолата» дэппиттэрэ. Билигин кини үөрэнээччилэрэ үлэлии-хамсыы, сайда-үүнэ сылдьаллар — П.В. Сивцева, В.Б. Окорокова, Л.Н. Романова, М.Н. Дьячковская, В.Г. Семенова, Е.А. Архипова, М.П. Попова уо.д.а. — бары бэйэлэрин үлэлэригэр эмиэ «кииттэр». Кини оннук күүстээх наука потенциалын бэлэмнээбит салайааччы буолар.

Хараҕын далыттан тахсыбаппыт

1994 сыллаахха Николай Николаевич СГУга саха литературатын кафедратын сэбиэдиссэйинэн кэлэн, каадырдары бэлэмнээһиңңэ күүскэ үлэлээбитэ. Сүүрэн-көтөн, сыралаһан кандидат диссертациятын көмүскүүр сэбиэти аспыта, элбэх эдэр учуонайы үүннэрбитэ. Аны 2008 сылтан докторскай сэбиэти аһары ситистэ.

Миэхэ, баҕар, эдэр буолан буолуо, кытаанахтык сыһыаннаспыт буоллаҕына, кэлиңңи аспираннарын олус атаахтатар, кыра оҕолорго курдук харыстабыллаахтык сыһыаннаһар, арыт улаатыннарбыт учуонайдара — биһиги «саба түһээри» гыннахпытына көмүскэһэр. Уопсайынан, Николай Николаевич салайааччы быһыытынан үөрэнээччилэрин хаһан да ыкпат-түүрбэт, кинилэр санааларын-көрүүлэрин уларыппат, көңүл тыыңңа иитэр-такайар. Кини киһи итэҕэстэрин-быһаҕастарын, кыайбатын-хоппотун биллэр даҕаны, онон сирэй-харах анньыбат, төттөрүтүн, эрдэттэн хайҕаан санааларын көтөҕөр, сайдыыга кынаттыыр.

90-с сыллар саҕаланыыларыгар, «уларыта тутуу» кэмин долгунунан өрө көтөҕүллэн, ыстатыйа суруйар идэлэммитим. Онуоха Николай Николаевич: «Ыстатыйаны Окорокова курдук суруйуохтааххыт дииллэр, ити хайдаҕый ээ?» — диэн дьээбэлиирэ. Үөрэнээччилэрим бэйэлэрин суолларын тобулан иһэллэр диэн үөрэрэ. Мин: «Николай Николаевич, үөрэнээччилэриң эн туйаххын хатараллар, бары поэзияҕа үлэлииллэр, арай мин эрэ туора баран хаалбыппын», — диэн күнүүлээбитэ буолааччыбын. Ол эрээри Николай Николаевич проза проблемаларын бэркэ билэр бөҕө буоллаҕа, кини наукаҕа киирэр суолун прозаттан саҕалаабыта уонна хотугу литературалары чинчийиигэ биллэр специалист, А.В. Кривошапкин айар үлэтигэр анал монографиялаах. Онон, чахчыта да, биһиги Николай Николаевич хараҕын далыттан тахсыахпыт ыраах буолуо, кини ол курдук киэң эйгэлээх улахан учуонай.

Варвара ОКОРОКОВА.