 |
 |
 |
 |
 |
 |
 |
 |
 |
|||||
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|||||
|
|
Фрагмент книги Евдокии Боковой «Эвэн hанинньи»
УДК 894.115 ББК 84 эв. Б 78 Научную обработку и классификацию материалов книги сделал к.ф.н., доцент Х.И.ДУТКИН
Бокова Е.Н. Б 78 Эвэн hанъинни. Урумкун укчэнэкэл, гөмкэр, ңэнукэр, төнңэкич./Художник М.Старостин. — Якутск: Нёка төрэңэн книга издательстван "Бичик", 1998.— 96 с. Бокова Е.Н.
Душа эвена. Короткие рассказы, пословицы, загадки, запреты и т.д./Художник М.Старостин. — Якутск: Бичик, 1998. — 96 с. В книге на эвенском (диалектно-литературном) языке собраны мини жанры фольклора эвенов и рассказываются об обычаях, обрядах и традициях в целом эвенского народа, а в частности эвенов горно-таежной зоны Якутии — Момского улуса РС(Я). Сюда же включены материалы об именах эвенов, из топонимики Момы, а также краткий глоссарий. 4702750500 — 54 М 137—98 29 — 98 ББК 84 эв. ISBN 5-7696-0944-3
© Бокова Е.Н., 1998
ЧАСТЬ I Урумкун укчэнэкэл (короткие рассказы)
1. ТОГУ ЭННЭС ҺУТТЭ Өтөл ho һикар аси бичэ. Нонан һутэн элэкэс миркэлэччэ. Ньаричмар бугаски һөрчэ. Куна то5 һаттун биникэн то5у моч һуңриччэ. Ноңан ңаллан тог һосанча. Куңа этэрэлчэ. Энньинни тогтаки һоч һиралча. To5y Ьиркань һучисэнчэ. To5, чирңэникэн, һивчэ. Аси һоч мянча. To5y, чакридьи, дурусчичэ — то5 тэндун һивчэ. Инэңу чуптэрэ тогу дурусчичэ, эчэ дурэмсэ. Иңэнич кекэдьилчэ, эникэн яв-да ирэттэ, дьэптэ, колда бичэл. Бэилдулэ һөлнэчэл, бэил то5атан һивчэ. Дьулавур мучучал. Дьуллэ бэилтэки як одаңңон укчэнчэл. Аси һутньуми көкэчэл... Тараптук эвэсэл тогду дьэплэв улэрил (бориттил) очал. То5у һурэлкэнь этил һуттэ оритан. "To5y һиркань һучин эгдьэн төнңэкич".
2. ИЛГЭС БЭЙ Ок эррөчин бидэңңөн эсэм hap. Ңэлэм илгэс бэй тэгэччэ. Эрэк бэй илгэстуки-ньун, төнңэкич гэрбэв эчэ һамса. Хоя эңэелкэн бидэй нэкчэ. Чамак дьуван куринь гэлэткэрэчэ, бакми-ньун ивэгрэчэ. Урэкчэлдулэ чамак ачча оча. Өмнэкэн чамак дьуван итчэ, ивэдэй кимча. Өрэлдэридьи, өсэми ясалан эчэ ичумэлдэ. Чамакалбу гадай, дьолу һикча, төру чоңкача. Гору һогнача, чамак эчэньун ичулдьэ. Энтэкэе һилалча, һукэлчэ. Эгдьэн һаңар ичулчэ. Илгэс бэйчэн өрэлдэчэ, һаңарли ңали һиньасанча. Ңаллон як-кут-та һоч кинкич һэпкэнчэ. Бэйъекэн ңали нугасандай нэкчэ — эчэ мултур, һочмарач кинкич һэтэклэчэ. Бэй Иэнулчэ, өсэми һукэлэн чургасанча. Төр долан биси тачин-та дьавачча. Илгэс бэй эйлинчэ, һоналдай нэкчэ: — Мандули, мину мултули, һи як бисэнди? Төр долан биси гөнчэ: — Этэм мултур, яду һи би һурэлбу дьувутан эрэгэр ивэгрэнди?! Өмэмдэ эсэнди һулаграр! Илгэс бэй гөнчэ: — Тек этэм ивэгрэр, эдьи дьаватта. Төр долан биси һоч һиралча ньан гөнчэ: — Этэм мултур, һи амтилси һину нугчиграр, тарав һи эсэнди долчиграр, һи чамаку мананди, эгдьэм төнңэкичу онди! Хи бэйдьи, һурэлһи этэр бэй ор! Аманэньин усатан кунала иссоттан! Кэньэлил бэил ачча одатан! "Илгэс бэй, тачин бимнин көкэчэвэн, икиривэн-тэкэн бакчал", — гөникэн укчэнгэрэр.
3. ТОГ, ДАЛГАГ НЬАН АНГАТКАН КУКА Өмэн кучукэн ньари һутэлкэр бэил тэгэччэл. Ноңартан орантан һоя бичэ. Һоч аич бидникэн ями-вут дьеридьур көкэчэл. Куңав көкэчэл бэил һанилтан, иргэт-тэвур оралкан-та, энэел-кэнтэ, гачал. Куңав гачал бэил бэйдьур һутэтэн ади-да бичэ. Аси ho чирун, кэньэли мэргэлкэн бичэ. Кунав мөегрэчэл, дьэбдэн эсикчэв улдэч, ңинду бөригчин, ньодань бөгрэчэл. Тарав куна, гудьэенэ, ивэлдэду һилдаридьи, то5ла далгаттидьи, дьэбгэрэчэ. Тачин биддэкэтэн бэй һөлнэчэ. Аси һелнэнэдьу бэю аич эчэ дьэбукэн, муланикан төйчэ. Бэй то5у көеттидьи эчин гөнчэ: "Тодасан ho ньөмэни — (ньубукэ) бичэ, To5y ями эсэс уличчөттэ?". Таду аси һоч һяңрача, тарав-тит эчэ яв-да төрэр. Адьит-та эрэл ньимэрэл тогду ок-та эгрэчэл яв-да улэр. Аңаткан куңа тог һулидун котиңи, ирбэт нандаду һуклэгрэчэ, оин эйду тэкэку бисин. Хисэчин оча, бэил һуклэсэнчэл. Һөлнэдь бэй долбу ядук-кут-та мялча. To5 аран һуталча. Бэй то5у көеттэкэн гулаңгкадук ho ньөбукэ бэй-тог муранни илча. Ньан Ьөлнэдьтэки эчин гөнчэ: "hи һинмач тэгли ньан, эдук кунав гаридьи, һоч һинмач һөрли!" — Ундэ долбу, он һөрдьип? — улгэмичэ һөлнэдь бэй. — Хинмач-һинмач һөрлилдэ, эрэл бэил ho кэньэлил! — гөнчэ тог муранни. Хөлнэдь ho Ьинмач тэгчэ, ойи тэччэ, һуклэддив аңаткам куңав тэдэнь чакалдидьи, төкэсэмнин төлэски тусаңчича, һоч Ьинмач дьугидаккий һөрэччэ. Бэй амаски эсэнчэ — бэил дьутан бодарачча. To5 муранни чирур дьувутан бодича. Хөлнэдь бэй куңаньун һөрэччэл. Орал бичэл. Куна дьални ньамичамиятан һунний, куңав, бодча. Ньамичан дэлмичэ бэкэчин бодасанча.
ЧАСТЬ 11 Мома улуслан биси топонимика дьугулин урумкун укчэнэкэл.
а). Окатал дьугулитэн. Окат "Илран". Индигир окатла ангич нарив эгдьэм Окату Бадярика гэрбудэнэ-тэн эвэдич "Илран" гэрбэн. Эрэк окат дэрэнидэлэн өтэл hoя уямкапчи бисин. Уямкан аяврин кадар-да һоя. Тала уямкар илгарар. Тэгэми эрэк окат Илран гэрбэ бча. Окат Хогань. Илрандула нари "һогань" гэрбэ окат һулилэн ho-ho эгдьэн "hyланьандьа" гэрбэ урэкчэн бисни. Эрэк урэкчэн эсни гуд бис, нюнам-такан. Урэкчэн һуланьа оньиналкан, дьолалкан. Тарак һогань ньучидач гөми "охра" минерал. Төгэми-дэ эрэк окат "Хогань" гэрбэн бча. Эрэв окату ньокал эвэдич нунми "сугун" гэрбуттэ, тарак эсни айдьит бис. Окат "Ңолука". Илран окатла "Ңолука" гэрбэ окат эенни. "Ңолука" налдан-дулан Илрандула нарилан, дьөр окат элгэлэн, өмэн урэкчэн өмэккэкэн оран кокчинни нолукагчинни биддэн. Оран дьур кокчирни элгэлэтэн тэпкэлкэн инңат оивэттэн, тарак "ңолука" гэрбэн. Тэгэми-дэ окат "Ңолука" гэрбэн бичэ. Окат Анмандьандьа. Мома окат Индигирлэ һамури. Эрэк окатла ho-ho эгдьэн анманда "наледь" бисни. Тек ноңман "Болыной ледник" гэрбуччөттэ. Усирэп Мома окат эвэдич гэрбэн — "Анмандандьа". Окат "Дэлку". Мома улуслан Дэлку гэрбэ окат бисни. Эрэв окату ньокал гена нунми ньан ядук эчин гэрбэвдэьиген эми hap "Делку" гөвэттэ. Өтэл эвэсэл өмэтту дьугаддидьур болониду оралбу дэлкэгрэчэл. "Дэлкэктэй" төрэндук эрэв окату "Дэлку", гөникэн гэрбучэл. Окат Бургагли. Эрэв окату ньокал гөнэ ңунми "бургалдьы" гэрбуччөттэ. Окат Бургагли ho-ho бургагапчи, һоя бургаг һечэ (ньучадич гөми "чозения"), тэгэми эвэдич эчин гэрбупчэ. Окат Чолол. Өтэл эвэсэл эду ho-ho Ьбя биникэн дьугадьгарачал. Өмнэкэн анаңа (уямкан һөнңачанни) оралдула һамуча. Уяма ньоньчалан, анаңа ньамичам уктэй боддочилча, укэмэлдидьи ньамичам.Чолочуча. Тараптакун эрэк эгдьэн окат Чолол гэрбэ оча.
б). Урэкчэр дьугулитан. Урэкчэн "Хивкичан". "Хивкичан" эрэли калдин, кадар. Бэй он-да эннэн ойчир. "Хивкичандук" урэкчэр тэгэли горли бис. "Хивкичан" һо ңэлэм, адит-та улакча һивкиду һивридьи милтэрэ һиньапчан урэчин бакар. "Эрэк урэкчэн һэелкэн елдьэмис һурэн дьол долан имапча" - гөникэн өтэл мут дьалти эгдьэн мө биңсин (великий потоп) бэил уркэчэн һэедун бичэвутэн укчэнгэрэр. Таррочин укчэнэку долдаридьур, 1946-48 анңанилду дьуллэ-кэнэ эвэн дукамнан Н.С.Тарабукин Хивкичандула ойчикачча бисин. Ноңан урэкчэн һэелэн усил бэил өлдьэмиевутэн (момив) бакча, тадук амарла 1948-49 анңанна Слепцов Прокопий Иванович болониду Хивкичан һэелэн ойчикачча ньан тарав өлдьэмис һурэн, имапча киранни бисивэн тадук кибас танча. Усил бэил өмэккэн чупулиддив урэкчэм Хивкичан, гөникэн, гэрбудэңитэн адьит бичэ. Урэкчэн мявчан. Анманрандьадук дал-була ангидалан дьөр эпиңэил (вулканы) бис. Эпинэй ньучидич — вулкан. Эмэн чупуньа урэкчэн илкан гэрбэн Мявчан. Горинак көечми оран мяванни урэчин. Мявчан һивчэ эпинэй. Тек ноңман ньучидьич "гора сердечко" гөвэттэ. Урэкчэн Мунэдьэ. Мявчан урэкчэндук дьөр окатал — Утэчэн ньан Хуланьа бар-далатан тилкучэ эпинэй урэкчэн бисни. Тарав ньокал "Балаган таас" гөникэн гэрбуччөттэ. Эрэк эсни илкан гэрбэн бис. Тилкутлэ эпинэй урэкчэн һэелэн өтэл эгтенэр бичэ. Эрэк төңэрмэн мунэмси унңэлкэн бигрэчэ. Тарак төңэр һулилэн усил бэил өлдьэмиетэн бисни. Төңэрмэн унңэн ho ңо бичэ, тигэми эрэв урэкчэм Мунэдьэ гэрбучэл, "мунэн" гөни төрэндук. Екчэн Муран. Этэл бэил орань, мурань бивэткэрэчэл Момала, Кулумала, Абыйла дьуганиду мурань һөллэчкэрэчэл. Муралкар бэил ho аи кунтэкэлкэн екчэндули ңэнгэрэчэл. Тарак екчэн "Муран" гэрбэ оча. Кадакчан Молльорукан Кан-кан. Усирэп Кулумала (Колыма) һөрэлдивэн төрлэ Хакандьа гэрбэ окатла Молльорукан Канкан гэрбэ кадакчан бисни. Элэ өмэн ньока мурми канкаван бэричэ, мурми һучуча, эмгунни угарча. Тараптукан кадакчан Молльорукан. Урэкчэн Ньиригди. Өтэл эду төрду төңэр һаттун өмэн дьёр ньари һутэлкэн, асилкан бэй бигрэчэ. Куңал энинтэн ho эни аси Ньиригди гэрбэ бисин. Өмнэкэн абага (накат) аммутан асукат эчэ мар. Этикэн абагаду урэвчэ, бэйдьи аран-аран дьулай эмчэ. Таракам кунал эгдьэстэл бичэл. Этикэни эмэргэддивэн атикан итчэ. — Ями һи исаг качикандун дабду-чинди?! — гөникэн этикэм нэгичэ, дугдэй нэкэсчичэ. Хутэчмэр эньми тэгэндэкэн hиндача, анча. - Амму эдьи төрэр, hундир, бэйдьи-дэ аран илаттан эсни?! – гөнчэ hуркэчэн. Амантан гөнчэ: -Хи дэмэр «Аси бэгэнни» гэрбэ били. Хи эньми иргэтңэнди, эньинчил бивэтли. Ху нирили hурлилдэ, тарач бугаңатлилда, - гөникэн акани hути көеччэ. Тараптукун урэкчэн ньирин Ньиригди гэрбэлкэн орин, текэрлэ истала тачин гэрбэттэн.
в) Тонэрэл дьугулитэн. Төнэр Коболчан. Эрэк төңэр. Иначандула Усть-Янагидала биси төңэр. Төңэр hаттун өмэн атикан бичэ, олдав бэйчичэ. Өмнэкэн бадикар төңэр хулидун чинэччэ. Тар биддэкэн төңэр эмкэрэн эмтэрчэ. Эмкэр додукун hо hоя бэй дилмиялни hукэлкэччэ, кангаламнин, каваламнин тиккөччэл. «кобо каг-каң, каңгал, киңал каңгалнан, кабар-кабар!» - «кавамдан, каң-каң!» - омкатал наматта. Атикан hоч оланалча. Икирил, кабамникан, мөлэ тиккэччэл, тарав көетникэн, атикан бэлдэнэдьэнчэ, олалдарий одукун мэргэми мечэ. Абдучари чакридьи, оралби дьавнассидди, икэникэн, нулгэсн\энчэ: «оралбу, чо-чо! Коболчон, кобол-коболчон!» - гөникэн һөръэччэ. Тараптукун төңэр Коболчан оча.
Часть III
Төнңэкич
То5 мурандукун төнңэкич
1. То5 ойлин эннэс гиркаграр. 2. То5ла эннэй тумнир – то5у асуканидьи, инэңич көкэдьикэс! 3. То5у уличиннэй (деплэв улэннэй) эдьи омнаграр – то5 ундьин.
Буюсэмң төнңэкич 1.Уямкан дилан икириван төрлэ энмэй тачин-та эмэн, энмэй гулинмэй – һятла ноканмай. 2. Энңэйи дептэ, һяв-да энмэй мар. 3. Эвэн бэин абагав (накату) куринь эннэн бэйчир, өмнэкэн – дэ мами ноңан икиривэн энмэй кибакра – тарак һо эгдень төнңэкич.
Усуч (ньөньэч) эмнэй төрэр, икэр, эркэр, оркатта, дьаргар, һокатта, һоңда.
1. Кэньелич энмэй төрэр – амңас хуюлкэн одьин. 2. Далгав төрэрэкэс: бэил оркаччир, тикулдир. 3. Бисөникэн эдьи хоңгарар. 4. Ач дьулугэч эдьи иньэнгэрэр – һисэчин һондьинди. 5. Дьуллэ мэни-мэк көеттидьи, хөнтэв бэю төрэгрэли, оркачкарали. 6. Мэн хути, ирэв-дэ-тит куңав энтекэе эрэгэр энмэй эркэр (эскэр) – хопча (хокач) одьин. 7. Этийи хар бэю энмэй ирканнар, оркатта – тарак һо кэньэли.
Бэй-бэю, мэни одьали
1. Хину айчичав бэю омңан – һо кэньэли, эгдьэн ус. 2. Ңидук-тэ эньми эрэгэр дьончили, одьали! Эньми омнами ядук-та эгдьэн төнңэкич. 3. Хагдикки бэйтэки кэньелич баргучин – һо кэнели 4. Хисэчин ньуритти айнутникан идан – ньун. 5. Долба энмэй хананда - төнңэкич 6. Мавут ойлин эдьи гиркундаграр – этэн дьавамалда, майдьин. 7. Бэю койчича, эңэелбэчэ бэй гору этэн ньэсэч бис, ок-та-тит нанмивдин – эгдьэм ньуньу очалий.
|
|
|
2006г. © ЦНИТ ЯГУ,
АГИКиИ |
