main russian english yakut even Куйаар - Обсерватория культурного разнообразия и образования РС (Я) Куйаар - Обсерватория культурного разнообразия и образования РС (Я)
Бюро ЮНЕСКО В Москве Куйаар - Обсерватория культурного разнообразия и образования РС (Я)



menu

  Анңамта тэлэңэл


  Олонхо – Ньока героическай эпосан


  Культурнай наследиел


  Ньока төрэңэн ңөнмирэлни огантан нян нимкантан музеян


  Ньока республикан ңөнмирални культуратан


  Культура нян искусство сфералан хупкучин


  Культурнай туризм


  Научнай муюссэн


  Төрэн политикан


  Хупкучэк нян культура


  Культураду анипча публикациял


  Фотогалерея Слепцова Спиридона (sachaja)


menu_right.gif (79 bytes)
menu_bottom.gif (201 bytes)



СТЕПАНОВ П.А.—ЛАМУТСКАЙ.


(1920 — 1986)

Эвен эгден поэтан нян прозаикан Платон Афанасьевич Степанов-Ламутскай 1920 анңаниду, Саккырыр (текэрэп Кобяй) улуслан, Наматкан гэрбэ наслегду нулгэвэтти оралчимңа нян буюсэмңэ эвэн нимэрдун балдарин.

1928 анңанду Кадарандя төрду аңапча хупкучэклэ ирин. Нян хупкучэку аич мудакриди, хупкучимңэ одаи, хупкуттэи Якутскай педучилищелэн эвэнки нян эвэн отделениялан ирин.

Якутскайги-да училищев 1937 анңанду мудакчадукий, Нёка төрэңдун тэгэтти эвэсэл гяки билэкэлдулин хупкучимңэч гургэвчирин. Тачин хоя анңанив-гургэвчиникэн эвэн нимкарбан, икэлбэн, укчэнэкэлбэн чакникан эвэды төрэм хупкучинду хо хоя гургэв орин.

"Би, ноңан хупкучимңэ очадукий, эвэсэл хурэлтэн нонап хупкучэкур мэн төрэндюр уталникан хупкуттэтэн манрутти бэй бисив, — гөникэн амарла хагдыниди дёкрарин. — Тек дёмкатми касагчиникан-да гургэвчичэ бисэм, тарап гургэву асун-да маки бисиклэн. Ирэк-тарак, учебникалдук-та хөнтэ этин исса як таканни? Мут экивур эникэн мулан, аич гургэвчидэвур манрутти бэил бисит. Хадун хоңкич эгден маңи, хилус инэңил эмгэрэритэн. Ядук-та набус бигрэрин эвэды хупкучэкэлбу нипкэкэчилрэкэтэн, эвэн куңан хупкутти классалбан аччалтаракатан. Би теми касагчиникан эвэн куңан хупкучиврин райолбутан нян хупкучэкэлбутэн эрэлникэн гургэвчирив. Тачин би Саккырыр, Мома, Усть-Яна райолни наслегалдулан биси эвэды хупкучэкэлду хояв анңанив гургэвчирив. Тадук амарла хагданиди, эвэды книгав нёвдэй Якутскайги-да книга издательствадун, Момаду газета редакциядун гургэвчирив. Амарла ирэк-тэ төрэм эникэн хамра эвэдымэкэн укчэнмэтти эвэсэлбу бакриди, мэргэму, ханьму өгэрэпчэлэн, литература гургэдун, оси хивварриди, ити кикасниди аймакань гургэвчидилриву."

Платон Афанасьевич 1939 анңандук дукамкал элгэлэтэн ириди, эвэды төрэми ходмар аич хупкучилрин, ңөнмир фольклоррон манрутникан чакачидилрин. ИЯЛИ научнай нян диалектологическай экспедициядун бивэтникэн гяки гургэв некрин.

Хутэпчи нимэр кукални аяври амантан, дыгэн мякли анңанив хупкучимкэч гургэвчичэ, дукамңа нонап дёнтуралби, нонап дукатлалби кубэччөн куңалду анирин. Куңа дюгулин хояв дукрин, куңалду гяки икэв чакрин. Теми ңи-дэ дюлдэлин Ламутскай-дукамңав куңал халритан. Ламутскай дёнтуралбан, укчэнэкэлбэн, нимкарбан куңал аявалритан. Ноңан дукрин теман эмңэ бисин: тэгэлгэн, фольклор, дюгулин. Ноңан эвэсэл студенталбутан мэн ңөнмирдур гургэвчидэтэн дёнтуралды эририн.

Теру хекэлукэни нёлтэн тоган эңидин

Чулбаня нёчэ аймакань исуддэн.

Хогналра эгден нючи бэлридин,

Чэлэдюр бакалра ноду төрэм, эвэсэл!

"Энин бугу ониңдукун" хулэк төр ачча гөникэн, балдачай төрэки тачикан эгдень аяврий абал төрэнь унувканикан дукрин. Балдача буги, исудеки төрэңи дюгулин мявунду делбэр төрэнь Платон Ламутскай хоя икэлбу дукрин. Платон Ламутскай мэн икэлби эч хагдылдуткан дукра, көчукэрду куңалду, хояв эвэчилбу хэбденилбу дукрин. Таралдук эр өмэн "Куңакакан" гэрбэ:

Унтачами дэбэңэкэн

Бөдэлчэми бөмбэңэкэн,

Унюк-унюк гиркаддыван.

Нюритчэми хайкакакан,

Ясалчами бэлтэңэкэн,

Унюк-унюк нэбдэлэндэн.

Платон Афанасьевич куңалду дукатлалдукун идук-тэ хояч тек куңал "Бэбэдек икэн" гэрбэ дёнтуррон ңунмир огандин икэвэттэ. Тарак икэтэн эррөчин:

Бэю би

Бэбэддэм:

Бэю — бэй

Бэюкку!

Эду бэй Бэбэлэ

"Хо-о" бэй

Гөнилэй,

Илкан ай

Тарак бэй

Бэю — би

Бэбэддэм:

Бэю — бэй

Бэюкку!

Эчин бэй

Исудэй

Бэбэдды

Хуклэми,

Эңигэй

Чакран бэй.

Бэю — би

Бэбэддэм:

Бэю — бэю

Бэюкку!

Эгден бэй

Исуми,

Хавай бэй

Хупкувми,

Инженер-ул одина,

Буюсси-вул бидинэ.

Бэю би

Бэбэддэм:

Бэю — бэй

Бэюкку!

Платон Ламутскай нонап книган Ленинград "Просвещение" гэрбэ издательстваду нёрин. Эрэв книгай поэт-хупкучимңэ куңалду анирин нян гэрбэн-дэ "Эвэн куңан икэгэн" гэрбэ бисин. Анңамта нёчэ книгала поэт балдачан төрэки аяврин дюгулин дёнтурал хоя. Тарал дёнтуралдук эгдэн такамңал "Эңэе Лена бардадукун" гэрбэ дентуру хинманикан, ңэнэди енкэдукур эникэн тикукэн такри одытан.

Эңэе Лена бардадукун

Тэгэлэ Яна налдандукун,

Нянинюн төгэчин оникан

Иманралкан дел Верхоян.

Хо хоялбу бинилбу иргэтчэ,

Чулбаня маранңач ханисча,

Верхоян урэкчэн ойлина

Эдэндук хогнаддан мучит-э.

Өсиду батанча төр ойлин

Олиндя кокникан дэгэнрин,

Ниридук нирили улдэмнин

Оматти өмчи бэй нулгэнрин

Верхоян хилусу гивэснин,

Таррочин бинийи илбэснин,

Нюрач укчэнмэчипти долин

Анңамта тэгэлгэн тэгуптин.

Тек дюлду балдача мут, хурэл

Верхоям, нод эньмур, ханиддап,

Эдук-тэ дюлэски эр калал

Яблокав, бурдуку хевкэндир.

Мутту аканти нючи бэллеттэн.

Тадук-та кубэччур аниддап.

Гямачин эки генидин

Верхоян дюлэски ханидин.

Куңалбу хупкуттий, дёнтуралбу, укчэнэкэлбу дукрий элгэлин, эвэн дукамкан Платон Ламутскай ңөнмир фольклоррон хоя анңанив чакникан, эвэн төрэнни эдэн омңапта мэргэми, экий-дэ кубэччөн чакриди хоя гургэв орин. Хупкутти куңалду ай пособие, ай бэлңэ бидэн гөникэн, ноңан нючи эгден дукамңални куңалду дукатлавутан, нючи ңунмирэн фольклоррон куңал аич унудатан гөникэн эвэдыч тулматтин. Тараңалби хупкутти куңалду эвэды төрэн урокалдун нян урок-та аңидадун занятиялду эрэгэр аймакан таңгарарин.

Платон Ламутскай эвэды книгал эти нёвэптэ анңанилдутан хоч манрутникан нян касагчиникан А.С. Пушкин "Олрамачимңа нян мэңэн олраңакан дюгулин", "Мэңэн Петушок" дюгулин нян тадук-та хөнтэ нимкарбу аич тулматтиди эвэн куңалбан хэбденикэн таңукани хупкучимңэ бисин.

1963-65 анңанилду Якутскай книга издательствадун гургэвчиңсий, П.Ламутскай "Эвэн икэн", "Онир укчэнэкэн" гэрбэ хо аи книгалбу дукриди нёвкэнчэн, куңалду-да, хупкучимкэлду-дэ хо аи хупкучилдывун, таңалдывун-да одытан.

Платон Афанасьевич хупкуттэңэлдукун куңалдук хан мэндюр дукамңал оникан исуритэн, хан хупкучимңэвур хотлин хөрникэн мэндюр хупкучимңэл одытан. Эвэды төрэн бинилэ аич иникэн, хупкучэкэлдулэ хупкучибникэн, эвэды төрэн литературала далси төрэн оникан, театралдула икэбникэн, радиоли улданикан, телевизорли долдабникан бинилэ аич идэн манруттил бэил гөвэттэ: "Платон Ламутскай эливун ңөнмир мэргэч педагоган бичэ. Ноңан муту такалдаттакан, дукалдаттакан, такуттаттакан эч хупкуттэ. Ноңан дюганиду орань нулгэвэттэн, тугэниду дуручинду мов молидат, буюстэт, гяки гургэв хамалкадат өмэтту мутнюн хөллөтникэн, муту дёмытникан яв бэйди харий хупкуттин. Тадук нян хаван куңалбу онядатан, хавутан пьесаду эвидэтэн (мэнди хо аи артист бисин), ңивуттэ олраматтан, нярман пэктурудэн хупкурин. Тар биникэн Ламутскай ирканңами мэн хупкуччэ куңалди дукамканюн очалбу такуткарарин. Эливун-дэ, ноңан хупкучэкту эвэды литература кружоклан хөллөтти ады-да куңа дёнтуралбу, икэлбу, укчэнэкэлбу, пьесалбу дукникан, ичукэникэн өмэтту хупкутти дялбур мямкатти оритан. Таралдук нян хан-да хэдев нёгрил, ңөнмир икэлбэн алманикан икэрил, ай-да нимкалал оникан хупкучимңэвур хэбдемкэни-дэ, өрэлдэвкэни-дэ бэил одытан."

Эвэн ңөнмирэн хупкучимңэн, Нёка төрэңэн нян чэлэн Россия культураду эгден хаври гургэвчимңэн Платон Ламутскай фольклорнай материалалбу текэрэп теманюн хамувканикан, хавникан эгден философскай мэргэлкэн дёнтуралбу, поэмалбу дукри бэй бисин. Таррочилдук эвэсэл "Өмчэни хурэлни" гэрбэлбу аявникан таккотта.

Тачин П.А. Ламутскай мяндук хулэк эвэдыч нян нёкадыч төрэрди дукапчал дёнтурал книгални печаттаптитан, нючиды нимкарбу тулмаччалдукун өмэн-дэ унэт эч нёр.

Дулаг Колыма райондулан 1969 анңанила эмриди, төрэмур эчэл омңар эвэсэл билэклэтэн Березовкала эмрин. Тала пенсияла нёкэн директорач, хупкучимңэч гургэвчидникэн, ноңан ирэк-тэ хөнтэв төрэм эникэн хамра эвэдыч төрэрилбу эвэсэлбу бакриди, хояв фольклор материаллон чакникан, дукрин. Эрэк билэклэ бидникэн ноңан бини, куңал, дюгулитэн хояв анңамталбу дёнтуралбу дукрин. Нонап эвэды ромам дуктан эрэк төр хояв эңив бөрин. П.А.Ламутскай нонап эвэды ромам "Төр мусанни" гэрбэв дукриди, мэн ңөнмирди анирин. Тарак роман дюллэ нёкадыч тулмачиптиди печаттук нёрин, эвэдыч текэрлэн унэт эч нёр. Тар-да бисиклэн тарак ромам хоч мякчиникан, өрэлдэникэн такамңал таңритан. Тала, мамонтав бакаддакатан он эвэсэл тарак төрлэ бидчэтэн дюгулин дукрин. Тар романдула эвэн дэмңэ фольклоран, культуран, итунни хоч аич ичукэпчэ, тиитэл эвэсэл иррөчин маки бинилкэн биникэн бичэтэн дюгулин аич дукапча.

Эвэн литературан дэмңэ одан эгден гургэв очалин, Нёка төрэңэн общественнай бинидун гяки хояв некчэлин, эвэн дукамкадун Платон Афанасьевич Степанов-Ламутскайду РСФСР культуран хони гургэвчимңэн гөникэн званиеган бөритэн, хоя медалалбу, Почетнай грамоталбу дявуканитан.

Ноңан 1986 анңани мануддакан энэкту гавриди ачча одын. Унэт инчэ бими ноңан эвэн литератураван унэт-тэ дэмңэлтэчэ бимчи, унэт-тэ хояв дукча бимчи.

Нёка төрэңнэн биси Кобяй улустун биси балдачан Себян-Кюель гэрбэ билэклэ, П.А.Ламутскай хупкутчэн нян хоя анңанив гургэвчидчэн хупкучэку ноңан гэрбэдин гэрбуритэн.

Кейметинов В.С., Кейметинова А.Д. Книга для чтения: Учебное пособие, 9 класс. / - Якутск: Нац. Кн.изд-во «Бичик», 1998 – 112с.

 

2006г. © ЦНИТ ЯГУ, АГИКиИ
Сайт создан при поддержке Бюро ЮНЕСКО в Москве.
Сведения и материалы, содержащиеся на данном сайте, не обязательно отражают точку зрения ЮНЕСКО.
За представленную информацию несут ответственность авторы