Докумуоннар   Сонуннар   Олонхо   Күрэхтэһиилэр   Култуура   Музыка музейа   Тыл политиката   Научнай чинчийиилэр   Yорэх уонна култуура   Тылдьыт   Ыстатыйалар   Айар болох   П.А. Ойуунускай   Музыка музейа

Уваровский Афанасий Яковлевич

(1800-1861)

Саха уус-уран литературатын бастакы хараІаччыта

"...мин билигин µірэбин таптыыр Сахам тылынан маІнайгы суругу мин суруйбуппуттан" А.Я Уваровскай

1800 с. А.Я. Уваровскай ЭдьигээІІэ тіріібµтэ. А±ата омугунан нуучча, обер-офицер, исправник, оттон ийэтэ саха этилэр.

1814 с. Дьокуускай уобаластаа±ы бырабылыанньатыгар кэнсэлээрийэ µлэґитинэн киирбитэ. Ґлэтин хайысхатынан Саха сирин араас улуустарын, Охотскай муора кытылыгар, Ґт сиригэр тиийэ кэрийбитэ.

А.Я.Уваровскай нуучча омук сайа±ас сайдам ійдііх санаалаах чулуу бэрэстэбиитэллэрин кытары ыкса до±ордуу этэ, олор истэригэр: Н.И.Мягкэй, Саха сиригэр сыылка±а ыытыллыбыт декабристар, Дьокуускайга олоро сылдьыбыт нуучча поэттара Д.Давыдов уонна М.Александров. Д..Давыдов Уваровскай сюжеттарын ту¤анан, "Жиганская Аграфена", "Тунгус" диэн хоґооннору суруйбута.

Н.И.Мягкэйи кытта М.М.Сперанскай 1822 с. оІорбут "Устав о положении инородцев Сибири" диэн улахан суолталаах докумуонун олоххо киллэрэр туґугар дьаныардаах µлэни ыыппыттара. Сахалар "Степной дума" диэн бэйэни салайыныы органын тэрийэри ситиспиттэрэ, бу орган салайааччытынан Боро±он улууґун кулубата И.Мигалкин µлэлээбитэ. А.Я.Уваровскай уонна Н.И.Мягкэй кинилиин ыкса сибээґи тутуспуттара, кµµс-кімі буолбуттара.

1830 с. декабристарга чугас, истиІ кірµµлэрин иґин Н.И.Мягкэй уонна А.Я.Уваровскай µлэлэриттэн ууратыллыбыттара, сойуолааґыІІа тµбэспиттэрэ. Ол курдук, Уваровскай 4 ый хаайыыга сыппыта, 9 сыл устата (1830-1839 с.с.) сойуолааґыІІа тµбэспитэ.

1839-1852 сс. А.Я.Уваровскай Санкт-Петербурга олорбута. Онно кини бастаан саха тылыгар, фольклоругар сыґыаннаах матарыйааллары хомуйбут биллиилээх айанньыты, академигы А.Ф.Миддендорфы кытта, онтон кининэн сиэттэрэн О.Н.Бетлинниин билсибитэ. Бетлингк Уваровскайы кытта билсэн, киниттэн Саха сирин туґунан ахтыыны, саха фольклорун холобурдарын сахалыы тылынан суруйарыгар кірдіспµтэ.

Афанасий Яковлевич Бетлингка суругар маннык суруйар:

"Ґтµілээх Отто Ныкалайабыс! Эн эгин ааттаах омук тылын билиэх ба±а±ыттан ааспыт кулун тутар ыйга мин олорор дьиэбэр кэлэн кэпсиэбитиІ, эн бары саха кэпсэтэр тылын сурукка уураары гынар санаа±ын. Бу эрэйбэр кіміліс диэн, эн мийигин кірдµібµтµІ. Саха дойдута мин тірµібµт сирим, Саха тыла мин тірµібµт тылым, бу гэннэ эн µтµі туґалаах µлэ±эр мин кіміліґµмнэ киэр диэм баара дуо?" (Саха аахсыытынан сэттинньи ый а±ыс саІата).

"Ахтыылар" аан бастаан 1848 с. А.Ф.Миддендорф "Сибиир хоту уонна илиІІи іттµгэр айан" диэн кинигэтигэр сахалыы уонна немецтии тылларынан бэчээттэммиттэрэ, маны таґынан бу кинигэ±э Уваровскай "Эр со±отох" олоІхото киирбитэ. Онтон ити матарыйааллар 1851 с. Санкт-Петербурга тахсыбыт О.Н.Бетлингк "Сахалар тылларын туґунан" диэн улахан µлэтигэр киирбиттэрэ.

1861 с. "Новый журнал путешествий" диэн Парижка тахсар сурунаалга Уваровскай "Ахтыыларын" быґа тардыыта французтуу тылбаастанан "Путешествие в страну якутов" диэн тібілііх бэчээттэнэн тахсыбыта.

1852 с. А.Я.Уваровскай тіріібµт дойдутугар тіннµбµтэ уонна АйааІІа эргиэн хонтуоратыгар бухгалтерынан, Дьокуускайга Земскэй суут сэтээтэлинэн µлэлээбитэ.

1861 с. алтынньы 2 кµнµгэр Дьокуускайга ілбµтэ.