Докумуоннар   Сонуннар   Олонхо   Күрэхтэһиилэр   Култуура   Музыка музейа   Тыл политиката   Научнай чинчийиилэр   Yорэх уонна култуура   Тылдьыт   Ыстатыйалар   Айар болох   П.А. Ойуунускай   Музыка музейа

Устин Нохсоороп

(1907-1951 сс.)

Норуот аатырбыт ырыаhыта, кэрэ чуор куолаhынан, ураты кылыгырас кылыhа5ынан номоххо киирбит У.Г.Нохсоороп 1907 сыллаахха ыам ыйын 27 кγнγгэр Амма улууhугар Аба5а нэhилиэгэр дьадьаңы кэргэңңэ төрөөбγтэ. Устин Гаврильевич бэйэтин биир дойдулаа5а народнай поэт Кγннγк Уурастыыраптыын эт саастыы этилэр. Кэлин народнай поэт о5о сылдьан бииргэ оонньообуттарын – көрγлээбиттэрин, онуоха ырыаны – тойугу көр кэриэтэ о5олорго да, улахан да дьоңңо толорон мэлдьи биhирэбили ылбыттарын ахтан суруйбуттаа5а. Ол да иhин иккиэн урааңхай саха удьуордарыгар биирдэрэ талба талаанынан, иккиhэ суруйар идэтинэн албан аатырдахтара, суон сура5ырдахтара.

Устин Нохсоороп дьадьаңы ыал о5отун сиэринэн кыhал5алаахтык улааппыта.

Саңа олох, саңа сγγрээн эдэр, эрчимнээх, тыллаах – өстөөх, сайдам, сайа5ас уол о5о сγрэ5ин – быарын хабайар хаба ортотунан сайа охсубута. Ревком, коммуна, комсомол, партия диэн алыптаах тыллар кинини сырдыкка, кэрэ5э, γрдγккэ угуйар, ыңырар курдуктара. Айыл5аттан араатар, устар ууну сомо5олуур, уран тыл ууhугар уhаарыллыбыт эдэркээн салайааччы бэйэтин γөлээннээхтэригэр да, а5а саастаах а5ам да дьоңңо ытыктабылы ылбыта. Партия Амматаа5ы райкомун парткабинетын сэбиэдиссэйинэн γлэлээн олордо5уна, троцкист диэн ааттаан 1938 с. Устин Гаврильевиhы тутан хаайбыттар. У.Г. Нохсоороп 1992 сыллаахха бала5ан ыйын 21 кγнγгэр эрэ толору реабилитацияламмыт эбит. Хаайыга доруобуйата алларыйан, бэйэтэ да ыарыhах киhи, 1951 сыллаахха баара – суо5а 44 сааhыгар олохтон эрдэ туораабыта.

У.Г.Нохсоороп талаанынан, кэрэ чуор куолаhынан, хоhоонноон хомо5ойдук хоhуйарынан, ырыатынан – тойугунан аар саарга аатырбыта. Норуоттан тахсыбыт ча5ылхай талааны Саха государственнай театрын салалтата бэлиэтии көрөн, γлэ5э ыңырбыта. П.А.Ойуунускай репрессияламмытын кэннэ кини айымньыларын театр репертуарыттан устубуттара. Ол иhигэр «Туйаарыма Куо» диэн отутус сылларга театр сценатыгар γгγстγк турбут пьесата уhуллубута. Онуоха Суорун Омоллоон «Ньургун Боотур» диэн драманы суруйан, олӨхону саңалыы туруорарга боппуруос турбута. Маныаха У.Г.Нохсоороп курдук олоңхоhуттар γтγө γгэстэрин утумнаабыт норуот талааннаа5а наада буолбута.

Артистар хас биирдии оруолу хайдах, ханнык матыыбынан ыллыахтаахтарын толорон биэрэр, көрдөрөр эбит. Итини таhынан бэйэтэ Hрγң уолан ырыатын олус табыллан толорорун туhунан ахтааччы элбэх. Бу олоңхо – спектакльга Горнайтан М.Жирков – Ньургун Боотур, Хаңаластан А.Ф.Новгородова – Туйаарыма Куо, Виктор Саввин – Уот Уhутаакы, И.Д.Избеков – Тγөнэ Мо5ол оруолларын олус табан, тойук эгэлгэтинэн толорбуттара. А5а дойду улуу сэриитэ γгэннээн турар кэмигэр олоңхо театр сценатыгар 100 төгγл туруутун γөрγγлээхтик бэлиэтээбиттэрэ, манна Устин Нохсоороп режиссер ассистенын уонна артист быhыытынан кыттыыта улахан оруоллаа5а.

Устин Нохсоороп театрга γлэлиир сылларыгар олоңхоhут быhыытынан кыа5а – талаана дьоңңо – сэргэ5э киэңник биллибитэ. Олоңхоhут киhи сиэринэн олоңхо сюжетын, сырыытын – айанын, тылын дэгэтин кимнээ5эр да ордук билэрэ уонна хайа ба5арар тγгэнин холкутук этэн – тыынан, туойан ыллаан барар γгэстээ5э. Ол иhин Устин Нохсоороп артистар ыалдьан кэлбэт тγбэлтэлэригэр кинилэри солбуйан, ыллаан – туойан тахсара γгγс буолар эбит. Театрга артистыыр сылларыгар олоңхону суруйуута республиканскай конкурс буолбутугар «Сылгы уола Дыырай Бэргэн» диэн олоңхону суруйан туттарбыта. Хомойуох иhин, конкурс, А5а дойду Улуу сэриитэ са5аланан, тγмγктэммэтэ5э. Конкурс көрγγтγгэр киирбит олоңхолор Тыл уонна культура институтугар туттарыллыбыттара.

Устин Гаврильевич олоңхотун бэчээккэ бэлэмниирдии Кγннγк Уурастыырап редакциялаан испитэ да ситэрбэтэ5э. Сорохтор ахталларынан, П.А.Ойуунускай Нохсоороп олоңхолуурун истэн биhирээбит уонна сурукка – бичиккэ тγhэрэн γйэтитэргэ сγбэлээбит. Ол кини сγбэтин ылынан, олоңхотун суруйан хаалларбыта.

Олоңхо ис хоhоонунан, сюжетын тутулунан γгγс олоңхолортон уратылаах. Дыырай Бэргэн – Дьөhөгөйтөн төрγттээх айыы бухатыыра, орто дойдуга урааңхай саханы ууhатар γрдγк аналлаах. Сылгыттан төрγттээх бухатыырдар тустарынан олоңхолор И.И.Бурнашевтан (Мэңэ - Хаңалас), Г.К.Васильевтан суруллан тураллар. Кэбээйи улууhун олоңхоhута Н.С. Семенов – Кырса «Биэ уола Бэйбэлдьин» диэн олоңхолоох этэ. Биhиэхэ уруулуу долганнарга «Ат уола Аталами бухатыыр» диэн олоңхо биллэр. Онон аттан, сылгыттан төрγттээх олоңхолор былыр – былыргыттан бааллара мантан да көстөр. Ол сюжет биhиэхэ сурукка – бичиккэ киирэн γйэтийбитэ кэрэхсэбиллээх. Олоңхо сюжеттарын анаан чинчийбит филологическай наука доктора Н.В.Емельянов Дьөhөгөйтөн төрγттээх бухатыырдар γөhээ айыылартан Орто дойдуга тγhэриллибиттэрин уонна сиргэ урааңхай бииhин олохтообуттарын, Омо5ой уонна Эллэй туhунан γhγйээннэри кытта ханыылаhар тγгэннээхтэрин ыйбыта уонна саха олоңхотун саамай былыргы архаическай сюжета буоларын тоhо5олоон бэлиэтээбитэ. Маныаха учуонай «Ранние типы сюжетов якутских олоңхо» диэн биир кинигэни суруйбута. Онон У.Г.Нохсоороп олоңхото наука эйгэтигэр киэңник биллэр диэххэ сөп.

У.Г.Нохсоороп олоңхоhут быhыытынан улахан талааннаа5а. Ол γөhэ ахтан аhарбыппыт курдук олоңхо театрга туруутугар консультант быhыытынан кыттыбытыттан да көстөр. Олоңхо персонажтарын ырыаларын ким хайа иннинэ грампластинка5а суруттаран γйэтиппит ураты γтγөлээх. «Айыы Умсуур уда5ан» ырыатын толоруутун хас көлγөнэ дьоно умсугуйан истибиттэрин аа5ан ситэр уустук.

Yрγң Уолан, Сорук Боллур, абааhы кыыhын ырыалара Устин Нохсоороп толоруутугар ураты бэлиэтик иhиллэн ааhаллар. Мγзыковед Э.Е.Алексеев билиңңи толорооччулар бары нохсороптуу матыбыынан тардан ыллыылларын сөпкө бэлиэтээн турардаах.

Суруйбут олоңхотуттан уонна грампластинка5а толорууларыттан сыаллаатахха Устин Гаврильевич дьиң чахчы ийэ олоңхоhут эбит. Кини айгыр – силик айыл5алаах Кыыс Амма5а көңγл көччγйэн, ыраас уутун ыймахтаан улааппыта. Амма оччоттон баччаңңа диэри аатырбыт ырыаhыттарынан, тойуксуттарынан сура5ырар. Аатырбыт Т.В. Захаров – Чээбий олоңхоhут бастыңа этэ. Е.Е.Иванова импровизатор – тойуксут быhыытынан Суруйааччылар Союзтарыгар чилиэнинэн ылыллыбыта. Екатерина Захарованы – Амма кγөрэгэйин билбэт киhи сааhырбыт көлγөнэ5э, бука суох буолуо.

Устин Нохсоороп Амма олоңхоhуттарын γтγө γгэстэрин утумнаабыт норуоттан тахсыбыт ча5ылхай талаан этэ. Олоңхолуур идэ5э аатырар Чээбийтэн уhуллубутун туhунан, кини олоңхолуурун Кγннγк Уурастыыраптыын умсугуйа истэллэрин туhунан кэлин народнай поэт ахтан аhырбыттаа5а. Эдэр олоңхоhут Чээбийтэн «Тойон Дьа5арыма», «Өлбөт – сγппэт Yрγң Уолан», «Уhук Туйгун бухатыыр» диэн олоңхолору истэн сөбγлээн толороро биллэр. Краевед Д.Лонгинов Устин Нохсоороп уонна Е.Иванова айар талааннара сайдарыгар быhаччы сабыдыаллаабыт киhинэн Г.З.Артемьевы аа5ар. Краевед ахтарынан, Устин Гаврильевич киниттэн «Аас маңан аттаах Ала туйгун бухатыыр», «Орто дойду о5ото Одунча Боотур», «Мохтообот Модун Моой» диэн олоңхолору уонна «Hтγргэннээх γйэбит γγрγлγннэ», «Сγрэ5э суох ырыата», «Сиппиир ырыата» диэн ырыалары бэйэтин репертуарыгар киллэрэн толорор буолбут.

Устин Гаврильевич ырыаhыт бастыңын, тойуксут туйгунун быhыытынан киэңник биллэрэ. Олоңхоhут идэлээх буолан уонна олук хоhооннору о5о эрдэ5иттэн төрөөбγт ийэ тылын кытта тэңңэ иңэриммит буолан, хоhоонноон хоhуйан этиигэ ураты дьо5урдаа5а. Ол москва5а фольклористары, композитордары кытта көрсγhγγгэ Аан дойдуга норуот айымньытын γөрэтиигэ биллэр γлэлэрдээх профессор П.Г.Богатырев көрдөhγγтγнэн «Улуу Кыайыы кγнэ» диэн тойугун сонно тутан хоhуйан ыллаан наука уонна искусство γлэhиттэрин улаханнык сөхтөрөн турардаах уонна бу тойугун Улуу Кыайыыга аналлаах улахан концерка өрө кγγрγγлээхтик, сахалыы да тылы билбэт киhи чахчы сө5γөн курдук толорон турар. Кэлин саха сиригэр кэлэн айымньыылаахтык γлэлээбит композитор Грант Григорян: «Устин Нохсоороп толоруутун кэрэхсээн истиим Саха сиригэр кэлэн γлэлиирбэр төрγөт буолбута», - диэн ахтан турардаах.

Дьэ ол курдук Устин Гаврильевич бэйэтин талба талаанынан γгэстэри умсугуппута. Кини ыллаабыт туойбут айымньылара «Hөрγγ ырыалара» диэн тэттик хомуурунньугар тγмγллэн киирбиттэрэ, 40 –с сыллардаа5ы периодическай бэчээккэ уонна хомуурунньуктарга норуот ырыаhытын айымньылара дэңңэ да буоллар бэчээттэммиттэрэ. «Дьыл кэлиитэ», «Бγлγγ оhуокайа», «Кыталык», «Биhик ырыата» диэн норуокка биллэр ырыалары сэргэ бэйэтэ «Ийэ дойдубут сγрэ5э», «Улахан театр» диэн Москва5а айталаабыт тойуктардаа5а. Саха республикатын Киин государственнай архива биэрбит 366 нγөмэрдээх справкатыттан көрдөххө, У.Г. Нохсоороп Саха сирин суруйааччыларын правлениетын 1947 сыллаахы тохсунньу 9 кγнγнээ5и мунньа5ар Суруйааччылар Союзтарыгар чилиэнинэн ылылыбыт эрээри Москва5а тиийэн бигэргэтиллибитэ биллибэт.

Устин Гаврильевич сахалыы ырыа-тойук бары дэгэтин дэгэттэр баhылаабыт сомо5о талаан этэ. Кини грампластинка5а суруттарбыт ырыаларыттан – тойуктарыттан иhиттэххэ, ис иhиттэн имэңнээхтик, эрчимнээхтик көтөн-дайан барыах курдук туойар, ураты чуор, кылыгырас кылыhахтаах хатыламмат талаан эбит. Кинини кытта бииргэ γлэлээбит, биир дойдулаа5а буолан, убайыр5аан γгγстγк алтыспыт Т.Филиппова ахтарынан, Устин Гаврильевич хас биирдии тойуксут туойар майгыта атын атыннаа5ын, ырыа ырыаттан уратылаа5ын уонна тус – туhунан көрγңнээ5ин тоhо5олоон бэлиэтиир эбит. Хайа ба5арар ырыаны лейтмотивтарынан көрөн олоңхолуу, дьиэрэтии, дэгэрэң, кутуран, сыналыйан, ойууннуу, уда5анныы, мэнэриктии, оhуокайдыы, алгырдыы, дьиэрэңкэйдии, туойсардыы, дьаала ырыанан диэн тутуhан ааттаталыыр γгэстээх эбит.

Устин Гаврильевич кылгас буолан баран, ча5ылхай оло5у олорбута. Хоио5ой хоhоонунан, кылыгырас кылыhа5ынан, туойар тойугунан урааңхай саха нохтолоох тойон сγрэ5ин долгуппута. Кини албан дьаhах аата-суола урааңхай саха баарын тухары ааттана, ырыата-тойуга ыллана, кэнчээри ыччакка кэриэстэнэ туруо.

Л.У. Нохсорова, М.М. Нохсорова-Пркопьева. Норуот ырыаhыта, олоңхоhут – Устин Нохсоороп Дьокуускай 1997,С. 3-9

Туултэн са5аламмыт тапталтан уоскээн

Люция Устиновна Нохсорова- педагогическай улэ ветерана,ср уорэ5ириитин туйгуна,журналистарын союhун чилиэнэ.

ТааттаХарбалаа5ар иитэр улэ5э завуhунан,райкомол секретэринэн,РОНО инспекторынан,сэбиэдиссэйинэн,киэhээнниоскуола директорынан улэлээбитэ.Бастын общественница,»Били» общество лектора,улууска чол олох обществотын председателэ этэ.

1998 сылтан Люция Устиновна Дьокуускайга олорор,айар улэнэн дьарыктанар. Дьокуускайдаа5ы ветераннар народнай хордарын старостата.Хор 35-40сылларын туолуутугар хомуурунньук бэлэмнээн таhаартарбыттара.Хатас тыылын ветераннарын туhунан «Дьокуускай Хатаhа»диэн бэрт халын кинигэтин хатастар «Дойдум миэнэ Хатаhым»диэн уларытан ааттаан таhаарбыттара.

Соторутаа5ыта «Сурэхтэн суппэт ыар сыллар» диэн Ытык-Куол тыылын ветераннарын ахтыыларын суруйбута.Кыайыы 60 сылыгар Таатта улууhун ветраннарын туhунан кинигэ 2-с чааhа тахсыахтаах.

Люция Устиновна Нохсорова суду талаан,аатырбыт олонхоhут,норуотырыаhыта,кылыгырас ыраас уулаах,мичил-кэрэ,айгыр-силик айыл5алаах КыысАмма5а торообут-уоскээбит Устин Гаврильевич Нохсоров тороппут кыыhа.Устин Нохсоров,биллэрин курдук,Саха норуотун ырыаhыттарыттан биир бастакынан Москва5а сахалыы ырыаны-тойугу иhитиннэрбит,общественнай-научнай эйгэ5э таhаарбыт киhи.

1946 с.Улуу Кыайыыга аналлах улахан концертка 78 киhиттэн суумэрдэммит 13 эрэ норуот ырыаhытын ахсааныгар киирсэн,урдуктук сыаналанан «Улуу Кыайыы кунэ» тойугун,олонхоттон быhа тардыыны уонна «оhуокайы» толорор кыахтаммыта.Искусство мастардарын кытта корсуhуугэ оччлтоо5у баhылык И.В.Сталины кытта корсубутэ.Саха сиригэр кэлэн айымньылаахтык улэлээбит композитор Грант Григорян: «Устин Нохсоров толоруутун кэрэхсээн истиим Саха сиригэр кэлэн улэлиирбэр торуот буолбута»,-диэн ахтан турардаах диэн «Норуот дэгиттэр талааннаа5а» ыстатыйатыгар фил.н.доктора В.Илларионов суруйар.

Устин Нохсоров Саха театрыгар опера туруутугар консультант,режиссер ассистенын быhыытынан улэлэспит уонна олонхо персонажтарын ырыаларын Ким хайа иннинэ грампластинка5а суруттаран уйэтиппит улуу туолээх.Кинини корон-истэн хаалбыт дьон: «Хайдах эрэ ураты иэйиилээх тыллаах-остоох,биирдэ истибит киhи ойугэр-сурэ5игэр диринник инэн хаалар ураты куоластаах киhи этэ»,-диэн бэлиэтииллэрэ.(Л.Д.Лонгинов «Норуот искусствотыгар курдаттыы таттаран» «Кыым» хаhыат,(6.07.1977).Ону сэргэ,дьонно-сэргэ5э ураты элэккэй,сайа5ас майгытынан биhирэппит киhи эбит. Кини «Уоруу ырыалара» диэн кинигэтэ 1948 с. бэчээттэммит.

СР Киин Государственнай архива У.Г.Нохсоров Саха сирин суруйааччыларын бырабылыанньатын 1947 с. тохсунньу 9 куннээ5и мунньа5ар суруйааччылар срюзтрыгар чилиэнинэн ылыллыбытын туhунан ыспыраапка биэрбит.Ол эрээри Москва5а бигэргэтиллибитэ биллибэт эбит.

Устин Гаврильевич театырга артыыhынан улэлиир кэмигэр олонхону суруйууга республикатаа5ы конкурс буолбутугар «Сылгы уола Дыырай Бэргэн» диэн олонхону суруйан туттарбыта.Конкурс,А5а дойду Улуу сэриитэ са5аланан,тумуктэммэтэ5э.

Устин Гаврильевич Нохсоров Ньурба колхознай театрыгар директорынан ананан улэлээн иhэн,куогэйэр кунугэр,бара-суо5а 43-гэр кун сириттэн букатыннахтык арахсыбыта.Уйэтэ уhаабыта буоллар,оссо элбэ5и айыа,аар-саарга аатырыа этэ…

Люция Устиновна Нохсорова а5атын аатын уйэтитиигэ улэлэhэн 1997 с. республикатаа5ы Норуот айымньытын дьиэтин, Амма улууhун культуратын управлениетын комолорунэн «Норуот ырыаhыта Устин Нохсоров» диэн кинигэни М.М.Нохсорова-Прокопьевалыын таьаарбыта. 100 сааьын корсо «Сылгы уола Дыырай Бэргэни» таьаартарыыга улэлэьэр.

Ийэм Нохсорова (Батарина) Мария Матвеевна Чурапчы Мырылатыгар революция сыл торообут. Эбэм Окулуунэ 16-та о5оломмутуттан 5 эрэ о5о тыыннаах хаалбыт.Эьэм Маппый Батарин диэн баайга отчут,суоьу корооччу сэниэ киьи эбитэ уьу.Дьокуускайтан сонуну таьаарааччы буолан дьонно куутуулээх киьи уьу.Оччолорго сана кэлбит электрическэй уот,тэллэ5эр араадьыйа туьунан аан бастаан кэпсээччи кини буолбут. Тэйэр Хайа анныгар олорбуттар. Ыанньыксыт эбэм кылгас уйэлэммит,биир дьыл иьигэр кинилэртэн 9 киьи олбут,аата ааттаммат ыарыы сотон барбыт.Ийэм тороппуттэрэ,бииргэ торообуттэрэ олоннор,эдэркээн кыыс о5о тулаайах хаалбыта.Кыра эдьиийигэр Анна кутуотэ Анастас уус-Абрамовтарга Мында5аайыга олорбута.Кутуотэ аах кэргэн биэрээри сыыттыы сатаан кэбиспиттэрин,барыларын сирэн испит.Ол сылдьан биирдэ туул туьээбит.Туьээтэ5инэ туннугун анныгыр сыбыдах ат кэлэн тохтообут уонна киьи саната: «Маайаа,эн бу атынан дойдугуттан бар,барбатаххына куьа5ан буолуо»,-диэбит.Дьэ ол кэнниттэн тохсунньуга Танха кэмэ буолан ийэм до5отторунуун остуол суурдээри остуолларын арыылаан баран аартыкка туруора сырыттахтарына Амма Солобуодатыттан РУФ Капитонов,Николай Папов диэн икки кырдьа5ас дуруускаьытаах Устин Нохсооров кутуотуу кэлбит ийэм хаппахчыга киирэн олорон мас быьыынан эдэрчи киьини короот да сурэ5э «мо5ул» гына туспут,собулээбит. Саьыл са5ынньахтаах уьу. Аны, ба5ар, хантан эрэ уларсан баран, албынныан сэп энин дии санаабыт. Ол эрээри тыла-оьо, короро-истэрэ, хамсанара барыта олохтоох, лоп-бааччы, ис киирбэх-барыта сурэ5ин ортотунан киирбит. Ийэм: «Бэйи эрэ,били туулбунэн бу киьи мин аналым буолла5а»,-дии санаабыт. Оччолорго а5ам ЫБСЛКС Амматаа5ы райкомун секретэрэ эбит. Ити сайыныгар айыл5а саамай силигилээн турда5ына ийэбин ыныыр атынан сугуннэрэн Мында5аайыттан Амма5а диэри суолу быьа остуоруйалаан,ыллаан тиэрпитэ

уьу…

1938 с. куьун миигин о5оломмуттар.А5ам куруук «Рево иннигэр Люция» турара диэн хоьоону аа5ара уьу.Онон миигин Люция диэн ааттаабыттар.А5ам олус о5омсо5о уьу.Ол курдук олордохторуна,а5абын норуот остоо5о,тороскуус диэн хаайбыттар.Ийэбин олорор дьиэтиттэн уурэннэр,миигин котохпутунэн ыал устун барбыт.Саас ыам ыйын са5ана а5ам,сиргэ охтуор диэри дьудэйбит,илдьи кырбанан,сыккырыыр тына эрэ ордубут киьи хаайыыттан тахсыбыт.Бастаан Амма хаайыытыыгар сытыарбыттар.Онно Амма Ботунун оскуолатын директорын торскус диэн хаайбыттарын билиммэтэ5ин иьин ньудбу-балайдык кырбаан олорбуттэрэ.Ол иьин манна дакаастаьан да диэн туьа суох эбит диэннэр хаайыллыбыт дьон субэлэьэн, «биьиги тороскуустарбыт,биьигини куоракка ыытын» диэбиттэр.Онтон салгыы а5ам куорат хаайыытыгар киирэн,буруйа дакаастммакка, 1939 с. саас быыьаммыт. 1992 с. биирдэ реабилитацияламмыта.Ол тахсан райкомна улэлии барбат, «талааннынан улэлээ» диэннэр Майа 1-кы холхуоьунай театрыгар артыыстаабыт, онтон Куннук Уурастыырап ыныттаран, Дьокуускайга кэлэр…

Суорун Омоллоон «Ньургун Боотур» олонхо5о оло5уран музыкальнай драма суруйан,театр сценатыгар туруоруллар буолан учугэй толорооччу наада буолбутугар, Куннук Уурастыырап Нохсооробу ааттыыр. Ыныран истэн, собулээбиттэр, онон Устин Нохсоров театр ырыаьыта, артыыьа буолар. 1939 с. 1951 с. диэри музыкальнай театрга улэлиир. Туруоруллар бары айымньыларга кыттар, кэлбэтэх дьон оруолун кытта толорор эбит. Геройдар партиялара маннык буолуохтаах, маннык ылланыахтаах диэн сбэлиир эбит, Айыы Умсуур уда5ан матыыбын киниЧээбий уда5анын ырыатыгар оло5уран айбыт, онон Саха сиригэр опера туруутугар, сайдыытыгар улахан утуолээх, ону теоретиктар, музыковедтар билэллэр…

1940-с ийэм миигин кото5он суоьу иитэр ба5аттан дойдутугар Таатта5а тахсар.Куьунугэр дьонум «Нохсоороп кэргэннэммит уьу» диэн истибиттэрэ кырдьык буолан биэрбит. 4 о5олоох Сиипсэбэ диэн дьахтары кытта олорор эбит. Элбэх о5олоох ыарыьах анардас дьахтар ойобулгэ, комо5о наадыйара буолуо дуо. Сымна5ас, эйэ5эс киьини булла5а дии…

А5ам ийэбиттэн ый анарын быьа холбоьуохха диэн кордоьо сатаабытын, ийэм олус таптыыр эрээри, а5ам иккис кэргэниттэн сыстан сэллик буолбутун иьин, миигин харыстаан, о5ом туьугар холбоспоппут диэбит. А5ам нарсуукка саахсаны арарбакка, алимент толуубун диэбит.

1940 с. ыла ийэбинээн Таатта5а олорбуппут. 23 с-тан анардас хаалбыт киьи 3-4 сиргэ суурэ сылдьан улэлиирэ. Тыыл ветеранын медаллаа5а. Миигин урдук уорэххэ уорэттэрбитэ. Ийэм миэхэ «а5а5ынаан 3 сыл наьаа дьоллоохтук олорбуппут. Уьун сылларга бииргэ олорбут эрээри, борон олохтоох дьонноо5ор дьоллоохпун.Ол ус ча5ылхай сылы туохха да биэрбэппин, оло5ум саамай дьоллоох кэминэн аа5абын. Тыллаах ууьа, куоластаах кэрэтэ, остуоруйаьыт, олонхоьут бэрдэ этэ диирэ, хайа да олонхоьукка биэрбэтэ, кини курдук ыллыыр суох диирэ. Гавриил Колесовы кыратык майгынныыр диирэ. «Киьи быьыытынан элэккэйэ, уорунньэнэ. Сурдээх бугуру этэ, Бэл быа хатара, биэ ыыра. Куоракка олордохпутуна, биир дойдула5а Саха куорэгэйэ Катя Захарова биьиэхэ дьиэлэммитэ»,-диэн кэпсээбитэ.

Оччолорго артыыстар Саха сирин бутуннуу кэрийэллэр. Сатыы да, массыынанан да сылдьаллар. 1943 с. сэрии кэмигэр а5ам Таатта5а гастролга кэлбит. Ийэбиттэн конуллэтэн миигин туспут сиригэр илдьэн хоннорбут. Ийэм сарсыныгар «а5а5ар тоьо бэркэ хоннун?» диэн ыйыталаспытыгар : «Ээ, а5ам диэн ки4и туну бы4а ытаан та5ыста»,- диэбит уьубун. А5ам булочка биэрбитигэр, булочканы быьа тарда-тарда барыларыгар бэрсибиппэр: «О5ом киьи киьитэ буолсу, олон- охтон биэриэ суох.» диэн уорбукътэ-коппутэ уьу.

Киниттэн хаалбыт инчэ5эй эттээ5э диэн суос- со5отох мин эрэ буолла5ым.

Ийэм анардас хаалан баран, кэргэн тахсыбата5а. А5абын тапталбытын таннарбыта энин диэн биирдэ хоуруйбакка киртитэ сатаабакка, маннайгы ыраас тапталын оло5ун устата илдьэ сылдьыбыта.

Ийэм «Ньургун Боотуруттан» дьахтар партияларын барытын толороро. Туйаарыма Куону ыллаата5ына ытыыр этим, «ыллаама» диэн кордоьорум, киьи уйул5ата хамсыыр гына ыллыыра. Мясомолпром хонтуоратын муннугар улахан ба5айы кыьын бутуннуу кырыарар улахан туннуктээх быыкаайык хоско уон сыл олорбуппут. Ол да иьин турмэ курдук быыкаайык муннукка хаайтаран олорор киьи, Туйаарыма Куо ис туругун учугэйдик ойдуур быьыылаа5а…

Валентина Бочонина