Докумуоннар   Сонуннар   Олонхо   Күрэхтэһиилэр   Култуура   Музыка музейа   Тыл политиката   Научнай чинчийиилэр   Yорэх уонна култуура   Тылдьыт   Ыстатыйалар   Айар болох   П.А. Ойуунускай   Музыка музейа

Олонхоhуттар

1. Зверев С.А. - Кыыл Уола
2. Устин Нохсоров

Олоңхоһут, ЮНЕСКО стипендиата, сүгүрүйэр, күндүтүк саныыр ытык-маны кырдьа5аспыт Петр Егорович Решетников – Сомо5о Таатта Чөркөө5өр олорор. Кини манна Күннээйи ааттыын да иччилээх «Уда5ан алаа»а» диэн сиргэ төрөөбүтэ. үһүс Дьохсо5он Ма5аас уу»уттан төрүттээх а5ата Егор Петрович Решетников үөрэхтээх буолан, өрөбөлүүссүйэ иннигэр нэһилиэккэ кинээстээбит. А5атын өттүнэн Ба5а Боотур диэн улахан күүстээх киһиттэн тымыр-сыдьаан тардаллар эбит. Аба5ата Биэскэлэй Дьөгүөр эмиэ баай киһи Чөркөөх таңаратын дьиэтин тутуутугар 15 байтаһын ына5ы, 15 байтаһын биэни сиэртибэлээбит. Түһээн хомуйан тутуу маһын бэлэмнэппит. Танара дьиэтигэр бастакы старостанан анана үлэлээбит. К¹»¹½¹ Ньукулай диэн чугас аймахтара киһи олоңхоһут эбитэ үһү. Ийэтэ Евдокия Исаевна Новгородова саха бастакы лингви»э Семен Андреевич Новгородов чугас айма5а. Эһэтэ Исай – Иэп Но5оруодап олонхоһут, тойуксут эбит.

Петр Егорович учительскай институту бүтэрбитэ, физика, математика учуутала. Эдэр саа»а Эдьигээн улуу»ун оскуолаларыгар ааспыта, итиннэ оскуола директорынан, учууталынан барыта 15 сыл үлэлээбитэ. Онтон төрөөбүт Чөркөө5өр эргиллэн оскуола5а, Сэбиэккэ, совхоз профсоюһугар салайар үлэ5э сылдьыбыта. үгүс общественнай үлэни салайбыта. Кыратыгар дьоно олонхоһуттары ыныран олонхолотор идэлээх буоланнар, Оччоох Борокуопай, Дэниис Элбэрээкэп, Дарыбыан Дабыыдап курдук олонхоһуттары көрөн-истэн улааппыт. Былыргы олонхолор сүрдээх уһун ааттаах буолаллар эбит. Ол кэмнэри санатан Петр Егорович олонхолоро силигэ сипит ааттардаахтар – «Сүүрэр сулус сырыыта сырыылаах Сыыйылла Хара сүүрүк аттаах аһыныгас санаалаах Айыы Дьура5астай», «То5ус көс сири туйа5ын анныгар туората үктүүр дьоруо аттаах Уордаах кылыннаах Уордайа Хаан бухатыыр» диэн.

Сүдү сүтүк

Б.дь. алтынньы 28 күнүгэр Ийэ олоңхоһут, ЮНЕСКО стипендиата Д.А. Томская 95 сааһыгар биһиги ортобутугар суох буолбута 40 хонугун туолла. Соторутаанна диэри олонхо дьиң былыргы үгэһин илдьэ сылдьар олоңхоһуттаахпыт диирбит…

Дарья Андреевна Томская 1913с. Үөһээ Дьааңы улууһун Эңэ нэһилиэгэр төрөөбүтэ. Төрөппүт ийэтэ Огдооччуйа, таайа Мартыын, аччыгый абаҕата Тэрэнтэй олоңхолуулларын кыра сааһыттан истэн, олонхо эйгэтигэр биһиктэнэн кэриэтэ улааппыта. «…Таайым Мартыын баайдарга остуоруйалыыра, олонхолуура, оонньуура…Биэс атыыр үөрэ сылгылаах Ньукулай Сөдүөтэмиис диэн Оруоһун Сөдүөт Сомсоономуус баай кинээс киһи уолугар элбэх киһи сылдьара, олоңхолуура…Аҕам өлбүтүн кэннэ, биир дьыл онно олорбуппут. Онно алталаахпар эңин буолуо, куччугуй оҕобун «Кыталык саарбыт» диэн сиргэ ыһыахха дьиэ иитинэн хара баһаам киһи мустара, хас да хоноллоро...Онно истэрим арааһы… Хараҕа суох ииппит ийэбин кытта утуйаары улаҕаа сытан истэ сытабын, утуйбутум да иһин син-биир истэбин…өйбөр баар…» диэн Дарья Андреевна ахтара. Дьэ ити саҕана сөбүлээн истибит, «арааһа, түүлүгэр киирэр» остуоруйаларын, олоңхолорун эдэркээн Даарыйа кыыс соҕотоҕун от тиэйэ сылдьан, төрөөбүт айылҕатын туонатыгар истибитин түһэрэн, үтүктэн олонхолуур үгэстэммит, оттон сүүрбэччэлээҕэр бэйэтэ олонхо дьоро киэһэлэрин төрүттүүр буолбута. Киэң, ыраас куоластаах, ис-иһиттэн тахса, кутулла турар баай, уус тыллаах, талааннаах Даарыйаны өссө 27 саастааҕар фольклорист А.А. Саввин үчүгэй олонхоһут быһыытынан бэлиэтээн, Дьааңы оччотоооҕу биллэр олонхоһуттарын испииһэгэр киллэрбитэ. 1966с. суруйааччы В.Т. Сивцев оччолорго Дьааңыга учууталлыы сылдьан, фольклорист Г.У. Эргис сорудаҕынан, икки түуннээх кун устата «Кулун Куллустуур» олоңхону устан, суруйан туттарбыт.

Д.А. Томскаяны кытта ыкса сибээстээх үлэ түмугэр ТЛИ институтун, кэлин ГЧИ фольклористарынан элбэх олоңхолоро, остуоруйалара сурулуннулар. «Ньыы-ньыы эмээхсин» остуоруйата «Памятники фольклора народов Сибири и Дальнего Востока» серияҕа остуоруйа томугар киллэриллибитэ. 1997 с. Япония киин куоратыгар Токиоҕа фестивальга кыттан, икки олоңхону толорбута.

Мин Д.А. Томскаяны кытта 1999с. Гуманитарнай чинчийэр институкка олоңхо отделыгар үлэлии сылдьан билсибитим. Ол саас кини айымньыларын, толорууларын, кэпсээннэрин оччолорго отдел сэбиэдиссэйэ ф.н.к. С.Д. Мухоплеваны, СГУ СФуоКФ методика кафедратын үлэһитэ С.С. Степанованы кытта баран видеокамераҕа, диктофоңңа уһуларбыт. Уонча сыл ааспыт ол кэннэ. Оччолорго Дарья Андреевна 86-лаах, Лермонтов уулуссатыгар кыыһын ааҕы кытта олороро. Маңнайгы тиийиибитигэр, чахчыта, нэһиилэ сылдьар аарыма кырдьаҕаска тиийэрбит буолуо дии санаабытым (ол иннинэ хаартысканан, истэн эрэ билэрим), кыыһын Варвара Николаевнаны кытта кыра унуохтаах, хачаайы, бэрт сэргэх, уоттаах харахтаах, ыраас сэбэрэлээх эмээхсин уөрэ-көтө көрсүбүттэрэ. Билсиһэн барбыппыт, сааһыгар сөбө суохтук сып курдук хамсанар, түргэн-түргэнник саңарар, өйө-санаата ырааһа, дьэңкэтэ, уруккуну, дьону-сэргэни билэрэ, өйдүүрэ сөхтөрбүтэ. Ол кэнниттэн нэдиэлэгэ хайаан даҕаны биирдэ, чэппиэр күн баран үлэлиирбит. Эбээбит барахсан тиийиэхтээх күммүтүгэр кэтэһэн, сахалыы таңаһын таңнан бэлэм буолара, куруутун үөрэ-көтө көрсөрө, «Өлөөнүскэ» да «Сибиэтэлэр» буолан, ардыгар дьиибэлээн, күлсэн бөҕө буоларбыт, ол кини сытыы тылыттан, ойуулуур-хоһуйар дьоҕуруттан тахсара. Эбиэккэ диэри балтараа-икки чаас, эбиэттэн киэһэ икки-үс чаас үлэлиирбит. Дарья Андреевна олус эппиэтинэстээх, бэрээдэктээх этэ - кэтэһиннэрэри-хойутууру сөбүлээбэт буолара, этэн саҕалаабыт толоруутун ол күн бүтэрэрэ, ортотуттан толорорун ахсарбат этэ. «Олоңхо быһаҕаһын кэпсиирбин сөбүлээбэппин, хатылыырбын эмиэ, сылааһына олоңхолуур үчүгэй» диирэ. Арай «Кулун Куллустуур» олонхону 3 сырыы тухары олоңхолоон, уопсайа 9 чаастаах толоруу буолбута. Дарья Андреевна кэпсииринэн, 1954 сыллаахха бу олонхо кинигэнэн тахсыбытын кийииттэрэ Ольга булан аҕалан Даарыйалаахха ааҕан кэпсээбит. (И.Г. Тимофеев-Теплоухов олоңхотун А.А. Попов бастакы таһаартарыытын этэр эбит). Ити олоңхону 1966с. суруйааччы В.Т. Сивцев Дарья Андреевнаттан устан суруйар. Ол кэнниттэн 33 сыл буолан баран баран толорор… Аны, «Бүдүрүйбэт Мүлдьү Бөҕө» олоңхотун Дарья Андреевна аан бастаан 1940 сыллаахха (сылларын олус чуолкайдык өйдүүр) олонхолообутун, истэн бараннар «Аны бу олоңхону олоңхолоомо, хаайыыга тубэһиэң» диэн бобуохтарыттан олоңхолооботох олоңхотун толорбута. Тоҕотун тоокколоспукка сөбүлээбэтэҕэ быһыыта, кэпсээбэтэҕэ, (ыар тыыннаах кэмнэр буолан, сэрэйиэххэ эрэ сөп…) кимтэн истибит олоңхоҕунуй диэбиккэ «бэйэм киэнэ, кимтэн да истибэтэҕим» диэн баран олоңхолоон барбыта… Ити 50-ча сыл буолан баран. Төһө да олоңхо сюжеттара, олук миэстэлэрэ биир буолбуттарын иһин, 80-тан лаппа тахса саастаах кырдьаҕас дьэнкэ өйүн, хааһахтан хостуур кэриэтэ эгэлгэ уус тылын, киңкинэс киэң куолаһын оччолорго сөхпүтүм билигин Дарья Андреевна сүдү талааныгар сүгүрүйүүм, кини айар дьоҕурунан сирэйдээн саха Олоңхоһуттарынан киэн туттуум, Кинилэр үтүө ааттарыгар, айымньыларыгар дириң суолта биэрии диэн мээнэ тыл буолбатаҕын өйдөтөн, үрдүүр, күүһүрэр.

Дьэ, ити курдук биир саас үлэлээн, эбээбит Дарья Андреевна үгүс олоңхолору, остуоруйалары, араас сэһэннэри, кэпсээннэри кэнэҕэски ыччакка хаалларбыта. Ол курдук таайа Мартыынтан истибит «Дыба Кылыыһыт», торөппут ийэтэ Огдооччуйаттан истибит «Өркөстөөн оҕонньор» остуоруйалары, аччыгый абаҕата Тэрэнтэйтэн истибит «Күн Күөһэңсэ», Рожин Лэгэнтэйтэн истибит «Куоха Дьааһып», олонхолоруттан саамай бөдөңүнэн ааҕыллар «Үчүгэй Үөдүйээн уонна Куһаҕан Хоодьугур» олоңхону, «Кыыс Кылаабынай бухатыыр», «Эрбэҕэр эрчимнээх Элитэр Бэргэн», «Кулун Куллустуур», «Бүдүрүйбэт Мүлдьу Бөҕө» олоңхолоро уо.д.а. кэпсээннэрэ уһуллан олонхо отделын фондатыгар киирбиттэрэ. Дарья Андреевна толорор айымньыларыгар былыргы үгэс, сиэр-туом ырылхайдык көстөр, олох былыргы тыллары, Дьааңы диалегын туттара үгүс буолара. Бу хайдах, суолтата тугуй диэтэххэ бэрт судургутук быһааран биэрэрэ. Нууччалыы да тыллары хото туттара, бэйэтэ да араастаан ааттаан күллэртиирэ. Холобур, Японияҕа сырыытын туһунан кэпсииригэр, киин куораттарын Токионы «Тууттуйа» диирэ, ону өйдөөбөккө төбө сынньан, күлсэн бөҕө буолбуппут. «Дьэ, онно баара олоңхо дойдута…» диэн Японияны наһаа сөбүлээн кэпсиирэ. Олоңхону толоруу үгэстэригэр бэйэтэ туспа көрүүлээҕэ. «Былыр сытан эрэ олонхолууллара, түүнү быһа олонхолуур буолан, өһүөнү көрө сытан кэпсээн бөҕө буолааччы, билигин оннук суох буолбат дуо?» диэн кэпсиирэ. Оҕо олоңхону толорорун сүөргүлүүрэ, «сөбүлээбэттэр этэ эдэр оҕо олонхолуурун. Олоҕу билбит-көрбүт киһи олоңхолуура сөбө буолуо. Оҕо диэн ыраас буоллаҕа..» диэн баран кыыһын диэки көрөн кэбиспитэ бу баарга дылы…

Балбаара барахсан…Дарья Андреевна күңңэ көрбүт соҕотох оҕотун, кыыһын Варвара Николаевнаны итинник истиңник, наһаа нарыннык ааттыыра. Тыйыс тымныы салгыннаах Дьааңы хайатын анныгар үөскээбит-төрөөбүт, барбах күннээх оҕо саас, эдэр-эмньик саастан оҕо киһиэхэ сөбө суох кытаанах үлэ, кыһарҕаннаах кэм-олох тибиитигэр-буурҕатыгар хатарыллыбыт хоту дойду хоһуун дьахтара сып-сылаас сыһыанын, ураты уйаҕас тапталын, ийэ сүрэҕин иэйиитин-куойуутун төрөппүт оҕотугар хайдах тиэрдэрин кыыстаах ийэ бэйэлэрэ эрэ билэн эрдэхтэрэ…

Эбээбит барахсан сахалыы таңаһын кэтэн, бастыңалаах, илин кэбиһэр иилинэн олороро харахпар бу баар… Кини дириң, уоттаах харахтарынан уйаара-кэйээрэ биллибэт, киирбэт күннээх, ыраас салгыннаах, кэрэ айылҕалаах, бэйэтэ этэринии «наһаа-наһаа үчүгэй», үтүө өйдөөх-санаалаах дьонноох Олоңхотун дойдутун одуулуу көрөн, киэң, кинкинэс куолаһынан хоһуйа туойан кэрэ кэм кэлэригэр эрэллээҕэ…Ол кэрэ кэмэ - олонхобут аан дойду билиниитин, өйөбүлүн ыллаҕа. Онуоха урут олорон, айан-тутан ааспыт олоңхоһуттарбытын кытта Дарья Андреевна Томская киллэрсибит кылаата бөдөң. Дарья Андреевна сырдык аата үйэлэргэ сүппэккэ, уостан уоска бэриллэн кэнэҕэски кэлэр кэнчээри ыччат кэпсэлэ буолуохтун…

Елена Леонтьева

Сэтинньи, 2008с.